كه‌ش وهه‌وا له‌ ناو فه‌رهه‌نگی كورددا

بڕوا بۆ کوێستان نیوه ی زستانه
له ناو سینه ی تو مێوه ڕه سانه

عه‌تا ریازی
٢٩-٦-٢٠١٦

پێشوتار:
زانستی كه‌ش وهه‌واشناسی زانستێكی پێچیده‌یه‌ كه‌ بۆ ڕاوه كردنی پسپۆڕه‌كان له‌ وێژه‌گه‌لێكی تێكنیكی‌ تایبه‌ت به‌ خۆی كه‌ڵك وه‌ر ده‌گرن‌. وه‌رگه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئه‌م وێژه‌ تێكنیكییانه‌ ‌به‌ كوردی كارێكه‌ كه‌ پیویستی به‌ پسپۆڕانی زمانناسی و ئه‌ندازه‌یاری كه‌ش وهه‌وا و…هه‌یه‌.
به‌ دهها جۆر به‌فر،با، باران،هه‌ور،هه‌وره‌ترێشقه‌و تۆز، هه‌یه‌و هه‌ركامێكیان به‌ وێژه‌گه‌لێكی تایبه‌ت به‌ خۆیان ڕاوه‌ كراون، وێژه‌گه‌لێ وه‌كوو(پایه‌دار،ناپایه‌دار، پایه‌رۆڤی(هه‌وای ئاڵۆزو به‌ته‌م ودومان) ، كه‌م گۆشار، پڕفشار،
convection,cyclone,anticyclone,overshoot
له‌ ناو فه‌رهه‌نگی مه‌ردمیا خه‌ڵك به‌ پێ ئه‌زمونی خۆیان تا ئه‌وجێگا كه‌ تووانیویانه‌ ئاووهه‌وایان ڕاوه‌ كردووه‌ ته‌وه، كه‌ تا ڕاده‌یكی فره‌ دروستن.‌
هه‌وا دیاره‌ده‌گه‌لێكی ئاتمۆسفێری به‌ پێوه‌ری جیهانی (نیوه‌ گۆیی وه‌كوو Jet stream)، سینۆپتیكی(فره‌تر له‌ سه‌دها كیلومیتروه‌كوو سیكلۆن و ئانتیسیكلۆن) و ناوه‌ند پێوه‌ری (نیزیكه‌ی سه‌د كیلومیتر وه‌كوو گه‌شه‌سه‌ندنی هه‌ورگه‌ری ترێشقه‌یی)، یان چكۆله‌ پێوه‌ری ( نیزیكه‌ی سه‌د میترێ، وه‌كوو گێجه‌ لووله‌) هه‌یه‌.
ئه‌زمونی خه‌ڵك بۆ دیارده‌گه‌لی هه‌وایی ناوه‌ند یان بووچك پێوه‌ری بێ‌گۆمان دروستن، به‌ڵام بۆ دیارده‌گه‌لی سینۆپتیكی و نیوه‌گۆیی دروست نییه‌.
بۆ نمونه‌ كاتێ كه‌ دانیشتووانی ناوچه كانی باشووری بانه‌ وه‌كوو مه‌ڵبه‌ندی مه‌ریوان ده‌ڵین:،،هه ور بڕوا بۆ بانه مامر بکه کولانه،، دروسته‌ به‌ڵام ئه‌م مه‌ته‌ڵه‌ بۆ دانیشتووانی باكووری بانه‌ وه‌كوو ناوچه‌ی مه‌هاباد دروس نییه‌.
له‌ كورده‌واریا له‌ ناوچه‌ی ئه‌رده‌ڵان خه‌ڵك به‌م شێوه‌ جۆره‌كانی باو به‌فر و بارانیان لێك داوه‌ته‌وه‌و:

نێوی باكان:
شه وبا، ڕۆژبا، میه وام، بای گه‌ڕووس، ڕه‌شه با، بای بزن قڕان، بای ئارێز، بای سون، بای زریان، بای شه‌ماڵ
بای زریان له‌ ئه‌لبۆزوخوراسانه‌وه‌ دێت،باران ناهێنێت به‌لام سه‌رمای شیمال داده‌مه‌رزێنێ.
بای شه‌ماڵ له‌باشووره‌وه‌ دێت و گه‌رمه‌
بای سه‌ڕسه‌ڕ: بایكی ساردی به‌ته‌وژم
باكووزك: بای زۆر ساردی زستان،سۆزه‌ی سه‌رما
باكوزیرك: باوبۆران
بای ده‌بوور: بای خۆراوایی

ڕاوه‌ی باكان:
بای زه مه ن(گه‌رده‌لوول،باهۆز، گێژه‌ڵۆكه‌) ، شنه با، سروه با (بای بسكان،شنه‌با،كزه‌با)، نه‌رمه با، گێجه‌ لووله‌،

نێوی بارانه‌كان:
نم نم ، خوره م ، به خور ، ره‌هێڵه ی شه‌سته، تاوه، پلوسک په ڕان، لاسامه:(ره‌هێڵه‌،ڕێژنه‌) لاتیر، تكه‌تك بارین،ڕێژنه.
شۆڕاوه‌:ڕژیانی ئاوی باران له‌ بانه‌وه‌.
شۆڕاوگه‌: جێگای ڕژیانی ئاوی باران له‌ بانه‌وه‌
لافاو:سێڵاو،لاپاو،لالاڤ،له‌ هی،لێمشت،لی،لا
ڕاوه‌ی باران:
لیزمه‌ ، ڕه‌هێڵه‌: شه‌سته‌
تاوه‌باران:شه‌سته‌
ڕشێنه‌: ورده‌بارانی هێدی و نه‌رم
به‌فره‌كان:
به‌فر، به فره بووڵکه ،به فره خوره، باوه،کریوه، په پوولان ، باوبوران ، دودانگ (sleet)، ترووکان،
ڕو: به‌فری سه‌هۆڵ به‌ستووی ڕه‌ق
لۆخ: به‌فری شل كه‌ زوو ده‌تاوێته‌وه‌
كڵاوه‌: ده‌نكی درشتی به‌فر
كولیچ: كلوی به‌فر
ئارده‌ڵوكه‌: به‌فری وردووشك
بڕوشه‌:دانه‌ دانه‌ بارینی به‌فری ته‌نك و پانكه‌ڵه‌
به‌رفه‌شۆ: شڵێوه‌،بارینی به‌فروباران به‌یه‌كه‌وه‌
باڕن: به‌فرێ‌ كه‌ با له‌ بڵنداایی و زه‌قایی بردبه‌تیو ده‌ قووڵكه‌ی په‌ستاوتبێ.
باده‌وه‌: كڕێوه‌، بارینی به‌فر به‌ باوه‌
سه‌ردی:
ڕچه ، ڕچیان، توژم، زوقم،سایقه‌، سه‌رد
جه‌به‌ره : سه‌رمای زۆر سه‌رد‌
قه‌رس: سه‌رماێك كه‌ له‌ش سڕ ده‌كات
هه‌ور:
په ڵه هه‌ور ، هه وری ڕه‌ش، شوراوه ی هه ور (virga ) ، گه‌واڵ(په‌ڵه‌ هه‌ور)
گۆڕگۆڕێ: هه‌وری زۆر به‌ گرمه‌گرم.
هه‌وره‌ ترێشقه‌:هه‌وره‌بروسكه‌، هه‌وری پڕ،

گه‌رما:
قرچه‌:گه‌رمای هاوین،
كه‌لاكه‌ل:كوڵه‌كوڵی گه‌رمای هاوینcanicule
فێنك: نه‌ گه‌رم نه‌ سه‌رد
كرداره‌كان :
هه‌ڵ كردن بۆ با
داكردن بۆ باران و به‌فر

وێژه‌گه‌لێ له‌ په‌یوه‌ندی له‌ گه‌ڵ كه‌ش وهه‌وا له‌ ناوچه‌ی كه‌ره‌فتوو:

١-بای تێ ، جێه ی به فر خۆش ئه کات.
٢-ده ور مانگ ئاغله ی داوه ،ئه وارێت.
ئه‌مه‌ سه‌لماوه‌ كه‌ ٢٤ كاتژمێر پاش ئاغڵه‌ باران ده‌بارێت.
له‌ فه‌رانسه‌ ده‌قی ئه‌م مه‌ته‌ڵه‌ هه‌یه‌:La lune boit, il va pleuvoir
٣-بایه قوش به چکه ی فره بێت ته ڕه ساڵیه. له‌ كاتی ته‌ڕه‌ساڵیا بایه‌قوش فره‌تر له‌ ٥ هیلكه‌ ده‌كات به‌ڵام له‌ كاتی وشكساڵیا ٢یان٣ هیلكه‌ ده‌كات.
٤- لاسامه‌ :به‌فروباران به‌یه‌كه‌وه‌ بارین
٥-بڕوێش:ده‌نكگه‌لی یه‌خكراوی به‌فر
٦-بای زریان یان زلال بایكه‌ كه‌ له‌ خوراسانه‌وه‌دێت.
٧-شه‌ماڵ: بایكه‌ كه‌ له‌ باشووره‌وه‌ دێت.
٨-په له: ئه‌ندازه‌بارانێكه‌ كه‌ بۆ سه‌وز كردنی گه‌نم پیویسته‌، ئه‌م بارانه‌ له‌ نیوه‌ی پاییزا ده‌بارێ.

٩-کۆڵه‌ وه س: گه‌نمێكه‌ كه‌ به‌ هۆی بارانی به‌ ئه‌ندازه‌وه‌ سه‌وزبووه‌.
١٠-باوه: به‌فرێكه‌ كه‌ له‌ گه‌ڵ با ده‌بارێ.
١١-قه لوه زه:شه‌پۆلی ئاو
١٢-دوو دانگ:بارینی به‌فروباران به‌یه‌كه‌وه‌
١٣-ڕچه‌: جێگه‌ پێ له‌ ناو به‌فرا كه‌ سفتره‌ له‌ملاو ئه‌ولای.
١٤-ده س بگره بارانه و ،بچوه ئاسمان: واته‌ باران فره‌ ده‌بارێ.
١٥-زوقم:زق ،ئاڵشت،سێخوار
١٦-چله گه وره: چل ڕۆژی ده‌ستپێكی زستان.
١٧-چله بووچك: پاش چله‌ گه‌وره‌یه‌ و ٢٠ ڕۆژ ده‌خاینێت
١٨-خاتو زمهه ری
١٩-ماسی قوڵاخ
٢٠- قه راو:شه‌ونم
٢١-بای زه مه ن: بای توند
٢٢-تۆف: هه‌وای سه‌رد و بۆرانی یه‌خبه‌ندان
٢٣-گۆرگ ئه‌زای : كاتێ كه‌ خۆره‌تاوه‌وباران ده‌بارێ

مه‌ته‌ڵگه‌رێ له‌ په‌یوه‌ندی له‌ گه‌ڵ ئاووهه‌وا له‌ ناوچه‌ی كه‌ره‌فتوو:

١-له پیران ته وێ
له زمسان شه وێ
واته‌ پیران ئه‌گه‌ر ته‌نیا یه‌ك وشه‌یچ بڵێن قسه‌كه‌یان پڕبایخه. زستانیچ هه‌ر وایه‌، ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ هه‌مووی وه‌رزی زستان ئارام بێت به‌ڵام یه‌ك شه‌وه‌ ده‌توانێ به‌ ئه‌ندازه‌ی وه‌رزێ به‌فر ببارێت.‌
٢-وه سه هه وری به هار: واته‌ زوو ده‌گۆڕدرێ
٣-ده ی به فر کێفسانت لێ بوارێ
٤-بزن قڕانه: واته‌ ئه‌ونده‌ به‌فر باریوه‌ كه‌ له‌ باهاریچا ناتاوگێته‌وه‌.
٥-وه سه په نجه ی خوه ر: بریتییه‌ له‌ جووانیی‌
٦-وه سه مانگ شه و چوارده:بریتییه‌ له‌ جووانیی
٧-وه ک با هات و ڕۆیشت: واته‌ خێرابوو
٨-وه ک ئاو پاکه:واته‌ مرۆڤێكی پاكه‌
٩-وه سه ڕێژنه ی باران:واته‌ خێرایه‌
١٠-وه ک ڕۆژ له به رچاوم ڕۆشنه.
١١-مانگ هه میشه له ژێر هه ور نامێنێته و:ڕاسته‌قینه‌ ڕۆژێ ئاشكرا ده‌بێ
١٢-له ئاسمانگا به‌ شوێنتا ئه گه ڕیام ئیسه های له بان زه وییوه‌.
١٣-ده ریا وده م سه گ چه په ڵ ناوێت.
١٤-تا ئه م با له م کونه وه‌ بێت: بریتییه‌ له‌ به‌رده‌وامی چتێكا‌
١٥-ئه ونه سارده، که ر ئه ڕچێ.
١٦-بۆرانێکه چاو،چاو ناوینێت.
١٧-هه ر وختێ بێ شه‌ماڵ بێ وایه
ریش بڕنی و بیاته تایه
١٨-له هه رکۆیه وه‌ بای بێ شه ن ئه کات.
١٩-له ئاو نه ها تو شه واڵی که‌نیاوه
٢٠-دایه له چه ن ئاو قۆڵی ته ڕ نه ویه
٢١-ته رازوی خوا سه رێکی هاله شه‌رقو سرێکی هاله غه ربا

٢٢-وامه‌که، با به رد نه وارێت.
٢٣-خاسی بخه ده ریا گۆم ناوێت
٢٤-ئاو وه ئاوه دانیا ئه ڕۆێت
٢٥-ڕۆژ به هار بای شه مال زوودێ
چنار ماسیه ر له بن ده ر دێنێ
٢٦-هه مشیه سێوه ڕۆیه: بریتی له‌ كه‌سێكه‌ كه‌ حه‌ز له‌ سێوه‌ر ده‌كات.
٢٧-دایمه مووچرکییه
٢٨- خه‌وێكم دیوه‌ به‌ڵام نایرێمیه‌ ڕۆژ: واته‌ خه‌وه‌كه‌ له‌ بیرم نه‌ماوه‌

فۆلكلۆرگه‌لی ناوچه‌ی كه‌ره‌فتوو له‌ په‌یوه‌ندی له‌ گه‌ڵ كه‌ش وهه‌وا
١-هه ورێکی هاورد له باران ئه چێ
یار وه شنه شن بۆ باوان ئه چێ
٢-هه واره به رزه ته مو مژ گرتی
جوانیه که ی عاله م، یاره که م بردی
٣-یاخوابه خێربێ میوانی ئازیز
یاله ڕۆژگار به هار یا‌له‌ شه وگارپاییز
٤-په پوله ی ناو گوڵزارانم
هه ورم،هه وینی بارانم
٥-بڕوا بۆ کوێستان نیوه ی زستانه
له ناو سینه ی تو مێوه ڕه سانه
٦-مه یتم هه لگرن بۆ لا نساران
خڕه ی پاچ وبێڵ لای ئێواران

٧-یا خوا بای نه ی، یا پیر بای نه ی
یارم هاوه ڕێوه و با سه رمای نه وێ
٨-دیسان بارانه، نم نم دای داوه
گۆڵ به گشت جورێ خه رمانه ی داوه
ته نیا گۆڵی من ماتو شێواوه
٩-به شه وی تاریک نم نمه ی باران
چرائه گێڕن له شوێن نازداران
١٠-ئه وا پاییزه گه ڵا ڕێزانه
زوڵفی یار به ده س با په رێشانه
١١-ئای بو هه ڵامه، شیرین هه ڵامه
سێو له کوێ بێنم وه ی چله ی زمسانه

١٢-سێ مانگه ی پاییز بڕیا شه وبوایی
ده م ………………………

١٣-هه ڵاڵه ی کوێستان سوور ئه کاته وه
سه رگونای یارم…

سه‌رچاوه‌: سه‌ێد ئیسمایل حوسه‌ینی، مو‌حه‌مه‌د تالب حه‌یده‌ری