زاگرۆس پۆست
مەعریفە، شوناس، پێناسەی دەسەڵات‌و پێوەندیەکانی لەگەل دەسەڵات چین‌و کامانەن؟ئەرکەکانی ڕاگەیاندن چییەو بۆ دەسەڵاتەکان دەیانەوێ ڕاگەیاندن لە ژێر ڕکێفی خۆیاندا بێت؟ ڕۆژهەڵاتی ناوین بە هۆی دەسەڵاتەکانیەوە هەمیشە حورمەتی ڕاگەیاندنیان شکاندوەو ئەمە تا کەی دەتوانێ خەڵک بە خۆیەوە مەشغول بکات؟
“فرانسیس فوکویاما” دەڵێت: ئاڵوزی‌و کێشەکانی جیهان تەنها پەیامێکی هاوبەشی هەیە، ئەویش ئەوەیە کە لاوازی دەسەڵاتەکان لە وڵامدانەوە بە ویست‌و داخوازی خەڵک ڕۆژلەگەل ڕۆژ بە هۆی ئەوەی کە ئاستی زانیاری‌و خوێندنەوەی خەڵک دەچێتەوە سەرەوە ڕوو لە زیاد بوونە. هەروەها دەبێ بڵێن بە هۆی ڕاگەیاندن‌و ئینترنت‌و کەل‌وپلی موبایل‌و … تاد. هەر بۆیە دەسەڵاتەکانی ئەم ناوچە تووسی گرفت‌و کێشەی جدیی دەبنەوەو ناتوانن تا سەر وڵامی ویست‌و داخوازی خەڵک لە ڕێگەی گۆشارو هەرەشەو کوشتن‌و ئەشکەنجەوە بدەنەوە، هەر بۆیە ڕاگەیاندن ڕۆڵیکی ئێجگار زۆر دەبینێ لە ڕووداوەکانی ئەم ناوچەو هەول دەدەم تا چەن قوژبنێکی تاریکی ئەم بەشە لەم ناوچەکە ڕوون بکەمەوە.
کاتێ لاوێک لە تونس بە هۆی هەژاری‌و بێکارییەوە خۆیی سوتاند، بۆ یەکەمین جار لە مێژوودالە رۆژی 14ی ژانویەی ساڵی 2011، جیهانی عەرەب لەوپەری گێژی‌و سەرسوورماویدا چاویان لە ڕاکردنی “بن عەلی” سەرۆکی وڵاتەکەیانکرد، دەسەڵاتێکی باڵا دەست لە وڵاتانی عەرەب بە هێزی جەماوەر ناچار کرا واز لە دەسەڵات بێنێت‌و وڵاتەکەی بەجێ بێڵێت. خەڵکی رۆژهەڵاتی ناوین کە وزەو ورەیەکیان پەیداکردبوو وتیان ئێمە خوازیاری مافی خۆمانین‌و چیدی ڕێگە بە دەسەڵاتی گەندەل‌و خراپ نادەین‌و لە بەرانبەر ئەم هەموو نایەکسانی‌و نادادپەروریانەدا بێدەنگ نابین کە مافەکانمان لەلایەن بنەماڵە یان چەند کەسێکەوە پێشێڵ‌و زەوت بکرێت.
پرسی شۆناس‌و دەسەڵات یەکێکە لە پرسە سەرەکی‌و تەوەرەییەکان‌و شێوەی جێبەجێکردن‌و زانستیانەی هەمیشە جێگەی مشت‌ومڕە لە نێوان فەیلەسوفان‌و پسپورانی بواری زانستی سیاسی. ناکرێت لە ناو بابەتی پرسی دەسەڵات‌و زانستی سیاسی‌و کردەی سیاسی، شونان یان مەعریفە لە یاد بکەین، چۆنکا لە سیاسەتدا گرنگترین شت شێوەی بەرێوەبردنی مەعریفەیەو هەروەها شێوەگەلی کاریگەریەکانی لەسەر ژیانی ڕۆژانەی خەڵک. لە بنەمادا یەکێک لەو شرۆڤانەی لەسەر مەعریفەو دەسەڵات، نەخشی سەرەکی شوناس‌و دەسەڵاتە لە نێو شیوەی بەرێوەبردنی وڵات.
“نیچە” هێرش دەکاتە سەرچوار سونەتی سەرەکی شوناس‌و کولتووری کۆمەڵگای سیاسی رۆژئاوا: یەکەم ئەخلاقی مەسیحی، دووهەم ئەخلاقی دنیایی کە فەیلەسوفەکان دارێژەری سەرەکی ئەم بیرۆکە بوون. سیهەم ئەخلاقی خەڵکی ڕەمەکی‌و سادەی کۆمەڵگاو چوارەم ڕووناکبیران‌و دەسەڵاتی سیاسی کە گەمە بە شوناس‌و حورمەتی مەعریفە دەشکێنن‌و دەکەن‌و حورمەتەکانی دەخەنە ژێر پێ.نیچە بۆ ئەوەی نیشانی بدات کە کەس ناتوانێ بەر بە پێوەندی مەعریفەو دەسەڵات بگرێت، بەڵام لە ڕێگەی دروست‌و واقیعەوە ئەم پێوەندییە دەبینێت‌و هەر بەو هۆیەشە کە هێرش دەکاتە سەر کۆمەڵگەی رۆژئاواو چوار بنەمای سەرەکی خەڵکی ئەو ناوچانە دەداتە بەر ڕخنەو هێرش.
بە تایبەتی هێرشی نیچە بۆ سەر نیزام‌و بیروباوەڕی مەسیحی زۆر سەرڕاست‌و سادەو ساکارە.ئەمە لە لاێکەوەە لە لاێکی دیکەوە لایەنە نگەتیڤەکانی ئایینی مەسیحیەت کە دەڵێت: ئەگەر زڵڵەیەکیان لێ دایت، ئەو لای ڕوومەتت بگرە با زڵڵەیەکی دیکەی لێ بدەن، نیچە ئەو بیرۆکە ڕەت دەکاتەوەو ئەمە بە گەمەی مەعریفەی دەزانێت.لەڕاستیدا ئەمە یەکەمین خاڵی هێرشی نیچەیە بۆ سەر مەسیحیەت نەک خۆدی مەسیح، چۆنکا ئەو لەسەر ئەو باوەڕەیە کە مەسیح لە واقعدا لایەنگری دۆراوەکانە. بەڵام ئەوەی مەبەستی نیچەیە ئەوەیە کە نیشانی بدات لە نێوان دەسەڵاتی سیاسی‌و مەعریفە پێوەندی زۆر هەیەو ئەو چوار بەشەی سەرەوە کە باسمان کرد وەک نموونە دێنێتەوەو نیشانی دەدات کە دەسەڵات بە بێ ڕێزگرتن لە شونا ناتوانێت تا سەر دەوام بێنێت‌و ئەگەر دەسەڵاتێک واز لە مەعریفە بێنێت ئەوا بە دڵنیاییەوە زۆر ناتوانێ سەرکەوتووبێت، وەکوو دەسەڵاتی قەزافی، سەدام، خامنەیی‌و بەشار ئەسەد تووشی گرفت‌و کێشەی جدیی دەبێتەوە‌و ناچار دەبن یان دەست بدەنە توندوتیژی بە دژی هاووڵاتیانی خۆیان یان ئەوەی کورسی دەسەڵات بە جێ بێڵن‌و بەرەو چارەنووسی نادیار ڕابکەن.
سیاسەت چ وەکوو زانست یان شێوەیەک لە بەرێوەبردنی وڵات یان شتێک کە تەنیا دەتوانێ کۆمەڵگا بەرێوەببات، پێش لە هەر شتێک مەعریفەیە، سیاسەتیش بە بێ دەسەڵات هیچ شتێک نییەو ئەم سێ دەستەواژە هاوتەریبی یەکن، سیاسەت‌و شوناس‌و دەسەڵات، هەمیشە وەدوای گەڕان بە دوای گۆشە تاریک‌و قوژبنەکانی ئاوەز، دەرون، ئاکاری هەموو کۆمەڵگەوەن‌و ئەوەی کە مرۆڤ لە ژیانی تاک‌و کۆمەڵگادا چۆن بیر دەکاتەوە، بڕیار دەدات.ئەوەی مرۆڤ لە ژیانی ڕۆژانەیدا تووشی سەردانەواندن‌و زۆرگوتن، یان لێدان‌و هەرەشە دەبێت، یان کاری خێر یان شەڕ دەکات. یان راستی‌و ڕاستی دەکاتە کارو هونەری هەمیشەیی، هەر بەم هۆکارانەیە کە دەڵێم مەعریفەی سیاسی، زانستێکە لە نێوان سێ زانستدا، کە لەسەرەوە باسم کرد.
شوناس‌ودەسەڵاتی سیاسی وەکوو شتێکن کە ژیان ناچارە هەمیشە ڕووبەڕووی بێتەوە، دەسەڵاتی سیاسی هەمیشە تێکۆشاوە لە چوارچێوەیمەعریفەی زانستیدا دەربکەوێت. ئەرەستو وەکوو سەرچاوەی هەموو زانستەکان باس لە شوناسی سیاسی دەکات‌و دەڵێت شوناس‌و دەسەڵاتی سیاسی سەرچاوەی هەموو زانستەکانن‌و هیچ زانستێکی سیاسی بە بێ دەسەڵات‌و مەعریفە ناتوانێت دەوام بێنێت یان سەرکەوتوو بێت. بەڵام ئەمڕۆ دوایی چەندین سەدە، بیرو ئاوەزەی سیاسی ئاڵ‌وگۆڕی زۆریان بەسەردا هاتوەو فەیلەسوفەکان بە پێچەوانەی ئەرستو یان نیچەو کەسانی دیکە بیر دەکەنەو ئەمە لە خۆیدا نیشاندەری ئەوەیە کە هیچ کام لە بیرۆکەکانی فەیلەسوفان لەسەر زانستی سیاسی تا سەر دەوامی نەبوەو ئال‌وگۆڕی زۆر بەسەر بیرۆکەکانیاندا سەبارەت بەم پرسە هاتوەتە ئاراوەو هەروەها دەتوانڕێت کە ئال‌و گۆڕ بەسەر هەموو بیرۆکە سیاسیانەدا بێت.
بەو پێوەرانە دەتوانین بڵێن ژیان بەپێناسەوە شوناس دەکرێت، هیچ قوژبن‌و كونجێكی ژیان نییە كە پێویستی بەجۆرێك لە مەعریفە نەبێت‌و شوناس بە جۆرێک سەری پێدا نەکات، ئەمە نیشاندەری ئەوەیە کە مەعریفە بەشێکی گرنگە لە ژیانی مرۆڤدا. پێوەندی پێناسە یان شوناس‌و دەسەڵات‌و کۆمەڵگە تەنیا ئەمڕۆ نییەو لە ڕابردووشدا ئەم پێوەندییە هەر بوەو تا دێ چڕو چڕتر دەبێت‌و بەردەوام دەبێت، تەنیا شرۆڤەکان دەگۆردرێن‌و هەر کام لە بیرمەندان بە شێوەیەک بیر دەکەنەوە یان دەیگۆرن.
بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتی وڵاتانی دەوروبەری کوردستان‌و داگیرکەرانی ڕوو دەدات، مەعریفەو دەسەڵات تێیدا زۆر جیاوازە لە وڵاتانی رۆژئاواو ئەوەی لەم ناوچەدا ڕوو دەدات، نە زانستی سیاسیەو نە مەعریفەیەو نە دەسەڵاتی سیاسیە، ئەو شرۆڤانەی کە بیرمەندانی بواری زانستی سیاسەت بۆ شوناس‌و دەسەڵاتی سیاسی دەیکەن، بە هیچ شێوەیەک لەم ناوچەدا ناتوانێت دروست بێت.. بەڵکوو تەنیا کۆمەڵێک بنەماڵە یان مەرجەعی ئایین، کەدەستیان بەسەر هەموو داهات‌و ماڵ‌و حاڵی خەڵکی ناوچەکەدا گرتوەو هیچ پێوەرێکی دێمۆکراسی ڕەچاو ناکەن‌و نەتەنها حورمەتی مەعریفە ناگرن، بەڵکوو ڕاست بە پێچەوانە هێرش دەکەنە سەر هەموو بەشەکانی ژیانی مرۆڤ، تەنانەت، “زانکۆو ڕاگەیاندن” کە دەبێ شوێنێکی زانستیانە بێت، ئەویش هەمیشە تووشی هێرش بوەتەوە لەلایەن هێزی باڵادەستەوە ئوستادەکانی بە ئیشتیای دڵ گۆڕدراوەو کەسانی حیزبی یان حکومی خۆیانیان لە جێگەی ئەوان داناوە، بۆ نموونە لە ئێران کە ئەمڕۆ هێزی باڵادەست هێزیکی ئایینیە، هەموو بەشەکانی زانکۆی کردوە بە حەوزەی علمیەی قوم‌و ناو زانکۆکانی پڕ کردوە لە بەسیچ، ئیتلاعات‌و حەراست.
لێرەدا نموونەیەک لە شکاندنی حورمەتەکانی ژیانی مرۆڤ‌و شکاندنی مەعریفە وەکوو نموونە دێنمەوە، کۆماری ئیسلامی بۆ ئەوەی نەیارانی خۆیی سەرکوت بکات‌و نیشانی بدات کە نەتەنیا لە ئێران بەڵکوو لە جیهانیش هێزێکی هەیەو مرۆڤەکان لەهەر کوێ بێت دەتوانێت ئازادیان لێ زەوت بکات، راگەیاندن دەکاتە مەبەست بۆ ئەو پێوەرەو ڕاپورتی هەلەو شتی ناڕاست سەبارەت بە خەڵک‌و حیزب‌و وڵاتانیش بڵاو دەکاتەوە، لە دوایین نموونەی ئەم سیاسەتەیدا راگەیاندنەکانی کۆماری ئیسلامی ڕاپورتێکی هەلەیان سەبارەت بە “مەسیح عەلی نژاد” رۆژنامەوانی ئێرانی کە لە بریتانیا دادەنیشێت بڵاو کردەوە، ئەم کردەوە لە چوارساڵی ڕابردوو زۆر جار بینراوەو کۆماری ئیسلامی بۆ ئەوەی بەربەستێک بۆ ئازادی دروست بکات ئەم شێوە لە کارکردنی سیاسی گرتوەتە بەر. لە وەها حاڵەتێکدایە کە مەعریفەو دەسەڵات لێک جیا دەبنەوە.
بۆ لێکدانەوەی زیاتری ئەم باسەو کردنەوەی تەورێکی وردو گرینگ سەبارەت بە مەعریفەو دەسەڵات پێم باشە زیاتر سەبارەت بەم تەوەرە بدوێن. کۆماری ئیسلامی ناوی ئەم جۆرە هێرشکردنەوەی ناوە “ئیتلاعاتی خۆلەمێشی”.
“ئیتلاعاتی خۆلەمێشی” بە لە ڕێکخراوە ئەمنیەتیەکانی کۆماری ئیسلامی بە شتێک دەوترێت کە پڕوپاگەندە دەکات بە دژی نەیارانی ڕژیم. بە هۆی بوونی ئەم وشە ڕژیم دەیەوێت سەرپۆشێک بۆ کارەکانی بە دژی پێشێڵکردنەکان دابنێت. ئەوەی گرنگە شێوەی بەکارهێنانی خۆدی راگەیاندنە بە دژی ڕاگەیاندن، لە ڕێگەی درویەکەوە ئیتلاعات‌و ئەمنیەتی کۆماری ئیسلامی هەمیشە بەردی بناغەی دروکانی دیکەش دادەڕێژێت. کە ئامانجی سەرەکی ئەم سیاسەتە ڕێکخستنی ڕوانینی نوێیە. لێرەدایە کە رژیم لە ڕێگەی ڕاگەیاندنی حکومی، هەموو سەرچاوەکانی مەعریفە پێشێڵ دەکات‌و لێرەدا دەتوانین بڵین کە لە رۆژهەڵاتی ناوین هیچ جۆرەحورمەتێک ناتوانێ لە ڕێگەی دەسەڵاتەوە ئەمنیەتی هەبێت‌و دەسەڵات دەتوانێت هەموو ئەو حورمەتانە بشکێنێت‌و ئەوەی بە دڵی نەبێت بە هەر شێوەیەک کە بیەوێت، لە ناوی ببات یان بەدناو یان خراپی بکات.
لەفەرهەنگی سیاسیدا بەمە دەوترێت تیرۆری کەسایەتی، لە ڕاستیدا تیرورکردن تەنیا کوشتن نییە، بەڵکوو شیوەگەلی تری هەیە کە یەکێک لەوانە تیرۆری کەسایەتییە کە کۆماری ئیسلامی ئێران رۆژانە خەریکە ئەو کارە ئەنجام دەدات.
ڕاستە سیاسەت‌و دەسەڵات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێکەوە گرێدراون‌و دەسەڵاتداران لەم ناوچە توانیویانە هەموو شتێک بارگاوی بکەن‌و حورمەتی مەعریفەیان شکاندوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە، ئەویە کە ئەو دەسەڵاتانە تا ئێستاش نەیانتوانیوە حورمەتی مەعریفری دەرون‌و ئاوەزی کۆمەڵگە بشکێنن. ئەگەر چاو لە ڕووداوەکانی ئێران یان سوریە یان هەر جێگەیەکی ئەم ناوچە بکەین ئەوا دەبینین کە ڕۆژانە خەڵکی ناوچەکە بە هۆی ئەو دۆخەی کە تێدان بە دژی دەسەڵاتەکان ڕادەپەرن‌و ئێمە لە بەهاری عەربیدا بینیمان کەقەزافی، حوسنی موبارەک و …. دەیان کەسی دیکە یان تووشی ڕووبەڕووبوونەوەی خەڵک بوونەوە یان ناچارکران واز لە دەسەڵاتە نازاستیەکان یان بنەماڵەییەکانیان بێنن.
سیاسەتی دەسەڵاتی پاوانخواز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەیەوێت حورمەتی مەعریفە لە هەموو بەشکاندا بشکێنێت، تەنانەت لە دەستێوەردان لە ژیانی تاک‌و ئازادیەکانی تاکدا. ئەمە ئەو واقیعەیە کە ئەمڕۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدیی دەکرێت‌و دەسەڵات لە هەموو حاڵەتێکدا دەیەوێت ئەوەمان پێ بڵێت کە مێژووی ڕاستیەکان ئەو دەینوسێتەوە.
دەسەڵات لە رۆژهەڵاتی ناوین هیچ مەودایەکی ئازادو سەربەخۆی ناوێت، هەر بۆیە هەموو دەزگاکانی راگەیاندن تەنیا لە ژێر دەسەڵاتی خۆیدا هێشتوەتەوەو بۆ نموونە لە حکومەتیڕژیمی ئیسلامی ئێران، ئێمە شاهیدین کە هیچ تلوێزیون یان رۆژنامەو گۆڤارو سایتێکی سەربەخۆو ئازاد بوونی نیە، تازە ئەو رۆژنامەو گۆڤارانەی کە تۆزیەک لە خەتی ڕژیم لادەدەن، بە گشتی دەست بەسەریاندا دەگرێت‌و زۆر زوو دەنگیان لە گەرۆدا دەخنکێندرێت.دەسەڵات لە کۆماری ئیسلامیدا نە تەنیا حورمەتی مەعریفەو ئاوەزو دەرونی کۆمەڵگەی لەلا گرنگ نییە، بەڵکوو ڕاست بە پێچەوانەی مانای مەعریفەو دەسەڵات‌و زانستی سیاسی، هەموو گەمەکانی سیاسەت بەرێوە دەبات‌و هەرگیز گوێی نەداوە بە مەعریفە و کایەکانی لە دەسەڵاتدا.
شوناس‌و سیاسه‌ت هه‌میشه به‌مانای ده‌سه‌ڵات و کۆمه‌ڵگه ده‌خوێندرێته‌وه‌و راگه‌یاندنه‌کان وەکوو که‌ره‌سه‌ێک به‌ده‌ست ده‌سه‌ڵاته‌وه، به‌ڵام ئه‌مڕۆکه ڕاگه‌یاندن به‌چه‌ندین شێوه‌له‌خزمه‌ت کۆمه‌ڵگادایه‌و هه‌روا که دییمان دییمان ئینترنت‌و فیس بوک توانی ڕۆڵێکی به‌رچاو بگێرێت له‌ئاڵ‌و گۆڕه‌کانی ناوچه‌که‌و چه‌ندین دیکتاتۆر به‌هۆی ڕاگه‌یاندنه‌وه‌حکومه‌ته‌کانیان تووشی هه‌ره‌س هاتن بوو وهه‌روها ڕاگه‌یاندن ئاگاداریه‌کی زۆری به‌جه‌ماوه‌ردا و ئه‌وان زۆر به‌سانایی توانیان له‌و راگه‌یاندنانه‌که‌ڵک وه‌رگرن و سات و مه‌ودا و شوێنی خۆپیشاندانه‌کان به‌دژی دیکتاتۆریه‌ت دیاری بکه‌ن له‌و شوێنانه‌کۆ ببنه‌وه. هەر ئەمە بۆە هۆی ئەوەی تا دەسەڵاتەکانی ئەم ناوچە حورمەتی یەکێک لە مەعریفەکانی نێو دەسەپێشێل بکەن‌و هەموو شتێک ئەنجام بەدەن بۆ سکاندنی حورمەتی مەعریفە یان شوناسی سیاسی. به‌هه‌موو ئه‌مانه‌وه‌ده‌سه‌ڵات ته‌نیا به شوناس سیاسه‌ت‌و یان ڕاگه‌یاندنه‌وه‌نابه‌سترێته‌وه. لێکدانه‌وه‌و توێژینه‌وه‌په‌یوه‌ندی له‌نێوان ئه‌م سێ وشه‌دا ده‌توانێت ڕاده‌و سنووری هه‌ر کام له‌و وشانه ڕوون بکاته‌وه. که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن بریه‌تییه‌له‌رادیو، تی وی، رۆژنامه، فیلم و …. تادبه‌گشتی به‌راگه‌یاندن ناو ده‌به‌ن. له‌سه‌ده‌ی ڕابردوودا له مه‌ڕ ئه‌وه‌ی که‌ڕاگه‌یاندن چه‌نێک ده‌توانێت کارێگه‌ری دابنێت له سه‌ر کۆمه‌ڵگا؟ سەبارەت بەم مسئلە سه‌دان وتارو کۆبوونه‌وه‌کراوه‌و نووسراوەو هه‌روه‌ها سه‌دان توێژینه‌وش سەبارەت بە شوناس، ده‌سه‌ڵات، کۆمه‌ڵگاو ڕاگه‌یاندن ئەنجام دراوە.
له‌وڵامی ئه‌م پرسیاره‌دا، زۆر جار به‌توندی‌و به‌هێمنی وڵامی ئه‌و کتێبانه له‌‌چه‌ندین وتار دڕاوه‌ته‌وه‌و هه‌ر کام له فەیلەسوفەکان‌و پسپۆران به‌شێوه‌یه‌ک توێژنه‌وه‌یان سەبارەت بەم پرسە ئەنجام داوە. له‌م سه‌ده‌دا که به سه‌ده‌ی‌‌جیهانی ڕاگه‌یاندن ناسراوه، راگه‌یاندن نه‌خشێکی زۆر گرنگی هه‌یه‌له‌ئاڵأو گۆڕه‌کانی ناوچه‌که‌و هه‌روه‌ها ڕاگه‌یاندن توانیوه‌یه‌تی گه‌مه‌بکات به ڕاگرتن‌و مانه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌دیکتاتۆره‌کان‌و توانیویه‌تی زۆر به‌سانایی مێژووی وڵاته‌کان دیاری بکات‌و هه‌روه‌ها ڕاگه‌یاندن باڵانسێک له‌ده‌سه‌ڵات و هێز له‌کۆمه‌ڵگا‌ی جیهانی داناوه.
دەتوانیم بڵێم کە شوێنی له‌دایک بوونی ڕاگه‌یاندن له‌جیهانی ئه‌مڕۆکه‌دا ئه‌مریکایه‌و ئه‌مریکا گرنگێکی تایبه‌تی بە ڕاگه‌یاندن داوەو ڕاگه‌یاندنه‌کان توانیویانه‌نه‌خشی سه‌ره‌کی ببینن له‌دروست کردنی ئیمپراتورییەتی ئه‌مریکا. له‌ڕاستیدا ڕاگه‌یاندن له‌و وڵاته‌ته‌نها ستونی فه‌قه‌راتی فه‌رهه‌نگی ئه‌و وڵاته نییە، به‌ڵکوو که‌ره‌سه‌ێکه‌بۆ ڕاگواستنی ده‌سه‌ڵات‌و ئەم کەرەستەیە هه‌میشه‌له‌ده‌ست خه‌ڵکی ڕه‌مه‌کیدایه، بردنه‌وه‌و دۆڕاندنی ده‌سه‌ڵات‌و پرسە گرنگەکانی ڕۆژ له‌ئه‌مریکا بە زۆری لە‌ده‌ستی ڕاگه‌یاندنه‌کاندایه‌و ڕاگه‌یاندن ڕۆڵی سه‌ره‌کی ده‌بینێت‌و ئه‌مه‌ئه‌و گرنگیه‌یه‌که‌ڕاگه‌یاندن له‌جیهانی دێمۆکراسیدا هه‌یه‌تی، هەروا کە لەسەرەوەش باسم کرد، له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست ڕاگه‌یاندن له‌خزمه‌تی ده‌سه‌ڵاتدایه‌و ئه‌گه‌ر راگه‌یاندنێک چکۆڵه‌ترین هه‌لوێست وه‌ربگرێت له‌مه‌ڕ ئه‌و ده‌سه‌ڵاته‌چه‌ق به‌ستووانه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوین ئه‌وە له‌زووترین کاتدا ده‌مکوتی ده‌که‌ن و زۆر زوو درگاکه‌ی داده‌خه‌ن.
لێرەدایە کە شوناس‌و دەسەڵات یان مەعریفە بە جوانی لە نێو ژیانی ڕۆژانەی خەڵکدا دەبیندرێ‌و جەماوەر دەبێ گرنگی تایبەتی ئەم شتانە بزانن‌و پێناسەی بکەن بە تایبەتی بواری ڕاگەیاندن، لە هەر وڵاتێکدا ڕاگەیاندن سەربەخۆ بێت ئەوا ئەو وڵاتە زۆر زوو سەرکەوتن بە خۆیەوە دەبینێت‌و ئازادی زووتر خۆیی نیشان دەدات، ڕاگەیاندن ڕۆڵی سەرەکی هەیەو هەر بۆیە هەمیشە دەسەڵاتداران هەولیان داوە کە ئەم بەشە لە ژیانی مرۆڤ بخەنە ژێر ڕکێفی خۆیانەوەو بۆ ئەو مەبەستەش هەنگاوی زۆر هەلدەگرن‌و زۆر جار ڕووناکبیران تووشی کێشەو گرفتی جدیی دەبنەوە، هەروا کە لە ڕژیمی ئیسلامی ئێران ئەوە ڕوویدا. ” قەتلە زنجیریەکان”
سەرچاوەکان
ێ‌یا ایران بار دیگر عقب می‌ماند؟ کاڤم علمداری
مارکس، انگلس، مکاتبه ها، ج 1، ترجمه بادیا و مورتیه، انتشارهای سوسیال، پاریس، 1971ایدئولوژی ێ‌لمانی، ترجمه کارتل و بادیا، انتشارهای سوسیال، پاریس 1977
« مقدمه بر نقد فلسفه حق هگل»، در نقد فلسفه حق هگل، ترجمه سیمون، اوبیه ، پاریس، 1976،
نیچه، هایدگر، دریدا: دعوای معنای حقیقت
ویکیپیدیای ئازاد
ایران بین دو انقلاب
