زاگرۆس پۆست
له‌گه‌ڵ نزیکبوونه‌وه له ساڵیادی کۆمه‌ڵکوژیی هه‌ڵه‌بجه له 16/03/1988 رێوڕه‌سم‌و چالاکییه‌کان ده‌ستی پێ کردووه. ئه‌وه‌ی که له‌م ناوه‌دا هه‌ست به لاوازبوونی بکرێت، گوتارێکی ره‌خنه‌ئامێزانه‌یه له کاڵبوونی کۆمه‌ڵکوژیی گه‌لی کورد وه‌ک تاوانێکی دیار دژ به مرۆڤایه‌تی له ناسنامه‌و بوونی تاکی کورد به گشتی‌و کوردو لاوی باشوورو هه‌ڵه‌بجه به تایبه‌ت، ئه‌وه‌یکه دوای تێپه‌ڕینی 25ساڵ ئه‌م رووداوه نه‌بووته به‌شێک له پێناسه‌ی گه‌لی کوردو ده‌سه‌ڵات‌و لایه‌نه سیاسییه‌کانی‌و کورد نه‌یتوانیوه وه‌ک کارتێکی سیاسی‌و نه‌ته‌وه‌یی به‌کاری بهێنێت.
له‌م وتووێژه‌دا هه‌وڵدراوه باس له لایه‌نه نه‌کراوه‌کان‌و ده‌ست بۆ نه‌بردووه‌کانی کۆمه‌ڵکوژییه‌کانی گه‌لی کورد له باشوورو رۆژهه‌ڵاتی کوردستان له‌گه‌ڵ باقی تالبولعیم توێژه‌رو شاره‌زای کاروباری په‌نابه‌ری له نۆروێژ بکرێت.زاگرۆس‌پۆست) کۆمه‌ڵکوژیی گه‌لی کورد، له هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستان به پێچه‌وانه‌ی شوێنه‌کانی تری جیهان نه‌بووه‌ته که‌یسێکی به‌رده‌وام و یاسایی نه‌بووه‌ته‌وه و کورد نه‌یتوانیوه به جیهانی بناسێنێت. هۆکاری ئه‌وه به رای ئێوه ئه‌وه‌یه که کورد بۆ خۆی کاری بۆ ناکات، یا کۆمه‌ڵگای جیهانی نادیده‌ی ده‌گرێت، یا هۆکاری تری له پشته؟
باقی تالبولعیم) بەڕای من ئەوەی کە کۆمەڵکوژیەکانی ئەنجامدراو لەدژی گەلی کورد لەجیهاندا هەتا ئێستا بەفەرمی نەناسراوە، گەلێک هۆکاریی جیاوازی هەیە. به‌تایبه‌ت بۆ دوو هۆکاریی سەرەکی دەگەڕێتەوە: لەلایەک بۆ نەبوونی گەڵاڵەیەکی باوەڕپێکراو لەلایەن پارت‌و ڕێکخراوەکوردستانیەکان‌و لەلایەکی دیکەوە دەورو نەخشی لاوازی ڕێکخراوەمەدەنییەکانی کورد، بەتایبەت لەتاراوگە لەمەڕ نەتوانینی وەڕێخستنی کەمپینێکی هەمەلایەنەی کاریگەرو گوونجاو لەدەرەوەی وڵات به‌مه‌به‌ستی بەجیهانی ناساندنی کەیسی کورد لەئاستی نێونەتەوەییدا.
پارت‌و ڕێکخراوە کوردیەکان لەدەرەوە‌و لەناوەوە سەرقاڵی گەمەکانی خۆیانن‌و تەنیا لەساڵیادەکاندایە کە باسی کۆمەڵکوژیان دەکەن‌و یادیان دەکەنەوە‌و بروسکە پێشکەش دەکەن، یان وتار دەخوێننەوە. ئەوان کاری سیستەماتیک‌و هاوبەشیان بۆ نەکردووەو تەنیا مەبەستیان کەڵکوەرگرتنی سیاسی لەبۆنە‌و ساڵیادەکانە. ڕێکخراوەمەدنییەکانیش هێندە بەهێز نەبوون، یان بەتەواوی بێ لایەن نەبوون‌و کاراکتری زانستی‌و پیشەییان لەسەر مەسەلەی کۆمەڵکوژیدا نەبووە، هەتا بتوانن جێگەی ئەو بۆشاییە پڕ بکەنەوە.
هه‌نووکه لە ویکیپێدیای کورد، هیچ زانیاریەک لەمەڕ کۆمەڵەکوژیەکان، چەکە ژەهراویەکان، دادگا دادوەریە نێونەتەوەییەکان‌و یاساکانی پێشیلکردنی مافی مرۆڤ لەسەردەمی شەڕدا نییە. کەواتە چۆن دەکرێت باسی ئەوە بکەین کە پارت‌و ڕێکخراوەکوردستانییەکان لەئاستی بەرین‌و جەماوەریدا خۆیان بەم کەیسانەوە ماندوو کردووە‌و دەرئەنجامی باشیان لێوەرگرتووە؟ هەتا ئەوکەیسانە نەبن بە ڕۆژەڤی سەرەکی کارو دانیشتنەکانیان‌و هەتا واز نەهێنن لەپڕوپاگەندەکردن بەم کارەساتانەوە‌و قۆڵیان لێ هەڵنەماڵن بۆ کاری هاوبەش‌و بێ بەرامبەرو پاداش لەمبوارانەوە، بەدڵنیاییەوە ناتوانین نەتەنیا کار بکەین بۆ بەجیهانیکردنی کۆمەڵکوژیەکانی ئەنجامدراو لەدژی گەلی کورد، بەڵکو ناتوانین هەوڵی جیدیش بدەین بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوچەیی‌و نێونەتەوەیی‌و داماڵینی جیهان لەچەکی ماڵوێرانکەریی ناوکی‌و شیمیایی.
کارکردن لەسەر ئەوکەیسانە هەتا ئێستا کارێکی په‌راوێزی بۆ پارت‌و ڕێکخراوەکان بووە. هەروەها بەڵگە‌و دۆکۆمێنتی پێویستیان لەمبوارەوە کۆ نەکردووەتەوە. بەڵگەکان بەباشی کۆ نەکراونەوە‌و تەحویلی ڕیکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان، یان دادگای دادی نێونەوەتەوەیی لاهە نەدراون. بەجیهانیکردنی کۆمەڵکوژی کورد لەلایەکی دیکەوە لەبەرژەوەندی دەسەڵاتە زلهێزەکانی ناوچەکە؛ ئێران، ئێراق، تورکیە‌و سوریەدا نەبووە. لەبەرئەوەی ئەوان بۆخۆیان تاوانی قورسیان لەدژی مرۆڤی کوردو گەلەکانی خۆیان لەو وڵاتانە ئەنجامداوە، کەواتە لەپێناو بەرژوەندی ئەواندا نەبووە‌و نییە کە ڕێگە بدەن بۆ کارکردن‌و لێکۆڵینەوەی زانستی لەمبوارانەدا.
دەسەڵاتە زلهێزەکانی دنیاش هەرئەوەندە بۆیان بەس بووە، کە کورد وەک نەتەوەییەکی لێقەماوو داماو سەیر بکەن کەئەوان لەکاتی تەنگانەدا بەخێرایی فریایان کەوتوون‌و لەچنگی دڕندەیەک وەک سەدام حسێن، ڕزگاریان کردوون. هەموو بەڵگە‌و دۆکۆمێنتەکان ئەوە دەسەلمێنن کە چەکی کۆمەڵکوژیی شیمیایی لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاواوە بەوان فرۆشتراوە. حکومەتی هەرێمی کوردستانیش، لەئاستی نێونەتەوەیی، وەک دەوڵەت یان لایەنێک کە خاوەندارێتی ئەوکەیسانە بکات، دەرنەکەوتووە‌و هەنووکە پارتیەسیاسیەکانی دەسەڵاتدار لەدەرەوەش هیچ گەڵاڵەیەکیان بۆ کاری هاوبەش‌و بەرین، واژۆ نەکردووە.
ئەوان دەوری سەرەکی دەگێڕن لەناساندنی دۆزی کورد لەدەرەوە، بەلام خۆیان بەدەربەست نازانن‌و خەریکی شایی‌و لۆغان‌و پروپاگەندەی سیاسی خۆیانن، بەتایبەت بۆ پیشاندانی هێزوتوانایان لەساڵیادەکانیاندا. ئەوان سمینارو کۆڕو کۆمەڵ لەسەر دۆزی کۆمەڵکوژی بەڕێوە نابەن. ڕێکخراوی چاک‌و کوردوسایدو هەندێک لەڕێکخراوەمەدنیەکانیش لەمبوارانەدا هەوڵیانداوە‌و دەرئەنجامی باشیان هەبووە، بەڵام ئەوانیش جێگەی کێشە‌و ململانێی نابەجێ‌و گرفتی خۆیان بوون‌و گەشەیەکی ئەوتۆیان نەسەندووە. کۆمەڵکوژیە ناسراوە نێونەتەوەییەکان، وەک کۆمەڵکوژی ئەرمەنیەکان لەسەردەمی شەڕی یەکەمی جیهانی‌و دواتر کارەساتەکانی هۆلۆکۆست لەجەرگەی شەڕی جیهانیی دووەم‌و کۆمەڵکوژیەکانی دۆخی هاوچەرخ؛ وەک ویتنام، کامبوجیا، وەڵاتانی پێشووی یوگسلاوی‌و سوریە، بەشێوەیەکی بەربڵاو، کاریان بۆ کراوە.
تەنیا باسکردن لەسەر مەسەلەی کۆمەڵکوژی نییە کەدەتوانێت ئەم کەیسە بەجیهان بناسێنێت، بەڵکو باسکردن لەسەر بەڵگەکان، ناساندنی کارگێڕان‌و بکەرانی ئەوکۆمەڵکوژیانە، لەناو ڕێکخراوو دامەزراوەنێونەتەوەییەکان، دەورو نەخشی کاریگەریی هەیە لەهاسانکاریی بۆ بەجیهانیکردنی کۆمەڵکوژی کورد. ناسینی دادگا نیونەتەوەییەکانی لێکۆڵینەوە لەسەر ئەوکەیسانە؛ وەک دادگای دادی نێونەتەوەیی لاهە‌و تریبونالی نێونەتەوەیی مەحکومکردنی شکاندنی یاساکانی سەردەمی شەڕو… دەوری گرینگ‌و سەرەکییان هەیە لەتەرحکردن‌و بەدواداچوونی ئەوکەیسانە، بەڵام زانیاریی گشتی لەنێو کورد لەسەر ئەم ڕێکخراوانەدا لەئاستی سیفردایە. یانی پێویستە لەسەر هەرکام لەم بەشانە زانیاری بدرێت بە بیروڕای گشتی کورد لەناوەوە‌و لەدەرەوەی وڵاتداو دەبێت بەوردی ڕوون بکرێتەوە کە کارو مەبەستی ئەو دامەزراوانە چییە؟ لەسەر هیچکام لەم بەشانەش لە ویکیپێدیای کوردی، زانیارییەک نەنوسراوە، کەواتە نەبوونی زانیاری باش‌و باوەڕپێکراو، یەکێک لەهۆیەکانی بەئەنجام نەگەیشتنی کەیسی کۆمەڵکوژی کورد بووە.
زاگرۆس‌پۆست) جیاوازیی کۆمه‌ڵکوژیی گه‌لی کورد له به‌شه جیاوازه‌کانی کوردستان له چیدایه؟ داگیرکه‌رانی کوردستان له کۆمه‌ڵکوژیی کورددا به دوای چ ئامانجێکه‌وه بوون‌و تا چ ڕادەیەک توانیویانه به‌و ئامانجه بگه‌ن؟
باقی تالبولعیم) دەسەڵاتدارانی کوردستان بەردەوام دەستێوەردانی بەشەکانی دیکەیان کردووە‌و بەشێوەی جۆراوجۆر، هەوڵیانداوە پێوەندی پتەو لەگەڵ لایەنەسیاسیەکان‌و نەیارانی بەشەکانی دیکەی کوردستان، پێک بێنن‌و پێگەی خۆیان قایم بکەن لەکاتی بەرەڕووبوونەوە لەگەڵ کێشەناوخۆییەکان‌و هەروەها هەوڵ بدەن بۆ پاساودانی سیاسەتی ڕەگەزپەرەستانەی خۆیان، لەوبەشەی کوردستان کەبەوڵاتەکەیان لکێندراوە.
لەهەرکام لە بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستان، تاوانی قورس لەدژی گەلی کورد، ئەنجامدراوە کە بەڕاشکاوی دەچێتە خانەی کۆمەڵکوژی‌و سڕینەوەی ڕەگەزی‌و پاکتاوی نژادی کوردو، ئەو تاوان گەلە بەشێوەی جۆراوجۆرو جیاواز، لەدژی کورد ئەنجامدراون‌و مەبەستی هاوبەشیان هەبووە. ئێستاش هەم ئێران‌و هەم تورکیە لە سەرچاوە ئابووریی‌و سروشتیەکانی باشووری کوردستان، بەتەواوی توانایانەوە کەڵکوەردەگرن‌و هەرچەشنە شتوومەک‌و کاڵای خراپ‌و بێ کەڵکی خۆیان لەوێ دەتوێننەوە‌و بەواتایەک کوردستانی باشوریان کردووە بەگۆڕستانی ژینگەیی‌و کۆمەڵگەیەکی مەسەرفی بێ سەرەوبەرەوە. ئەوان قەیرانە ئابووریەکانی خۆیان لە ڕێگەی داهاتەکانی کوردستانه‌وه چارەسەر دەکەن. ئەمەش ڕوویەکی دیکەی ئەو کۆمەڵکوژیە نەرمەیە کەهەنووکە کەڵکی لێوەردەگرن؛ تازە ناکرێت کۆنترۆڵ‌و بەرینایی ئاست‌و چالاکیی دەستگە زانیاری‌و ئەمنییەکانی ئەوان باس نەکرێت، کە تا چ ڕایەک تەشه‌نەیان کردووەتە سەر دۆخی سیاسی- ئەمنییەتیی هەرێمی باشووری کوردستانیش.
کوشتنی بەکۆمەڵی جەماوەری کوردستان بەپێی نووسراوەکانی کۆنوانسیۆنی ٩ی دسامبری ١٩٤٨ی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان، بەڕاشکاوی دەچێتە خانەی کۆمەڵکوژییەوە. لەوپەسندکراوەدا هاتووە: کوشتنی بەکۆی ئەندامانی گروپێک، بارهێنانی زیانی ڕۆحی‌و جەستەیی بۆ ئەندامانی گروپێک، ڕێگەدانی بەئەنقەست بە ماڵوێرانی لەئاستی جۆراوجۆرو مەترسی خستنە‌سەر دۆخی ژیانی گروپێک بەمەستێکی دیاریکراو، بەکارهێنانی ئامرازی زۆرەملی بەرگریی لەزاوزێی گروپێکی دیاریکراوو جیاکردنەوە‌و ڕاگوێستنی منداڵەکانیان لەشوێنی ژیانیان بۆ شوێنێکی دیکەوە، وەک کۆمەڵکوژیی پێناسە دەکرێن. هەموو ئەم تاوان‌و پێشێلکاریانە لە بەشەجۆراوجۆرەکانی کوردستان لەماوەی لانیکەم سەد ساڵی ڕابردوودا بەدەیان جار ئەنجامدراون. تەنیا لە شیمیابارانی سەردەشت لە ٢٨ی جونی ١٩٨٧، جگە لەکوژرانی زیاتر لە ١٠٠ کەس، ٢٥ لەسەدی خەڵکی ئەوشارە تووشی ئاکامەمەترسیدارەکانی دوای شیمیاباران وەک نەزۆکی، هەناسەسواریی، گرفتی بینایی و… بوون.
زاگرۆس‌پۆست) هۆکاری سه‌ره‌کیی له بۆردمانی شیمیایی شاری سهردهشتو شارو ناوچه‌کانی تری رۆژهه‌ڵاتی کوردستان له‌لایه‌ن رژیمی له‌ناوچووی به‌عسه‌وه بۆچی ده‌گێڕنه‌وه؟ پێتانوایه هۆکاری ئه‌وه‌یکه کۆماری ئیسلامی بایه‌خ به‌و پرسه نادات، چییه؟
باقی تالبولعیلم) دوایین بۆردمانی شیمیایی سەردەشت لەساڵی ١٩٨٧دا لەجەرگەی شەڕی ماڵوێرانکەریی هەشت ساڵەی ئێران‌و ئێراق ڕوویدا کە نزیکەی ساڵێک بەر لەکۆتایی ئەوشەڕە بوو. ئەمە یەکەم هێرشی شیمیایی بۆ سەر شاری سەردەشت نەبوو، پێشووتریش لە ١٠ ئۆکتۆبری ١٩٨٠دا سەردەشت کەوتبووە بەر بەچەکی ماڵوێرانکەریی ئاسمانی‌و گیانی دەیان کەسی گرتبوو. بەڵام ئەو هێرشەی دوایی، یەک مەبەستی پێکاوە؛ کوشتنی بەکۆمەڵ، سڕینەوە‌و پاکتاوی نژادی بەمەبەستی گەیشتن بە سەرکەوتنێکی گەورەی سیاسی‌و نیزامی لەشەڕدا، یان یەکلایەنەکردنەوەی شەری چەقبەستوو درێژماوەی ئێران‌و ئێراق. ستراتێژیی بردنەوەو یەکلایەنەکردنەوەی شەڕ لەنێوان ئێران‌و ئێراقدا، شکستی خواردبوو هەرەسی هێنابوو.
شەڕ ببووە هۆی پێکهێنانی قەیرانی گەورە‌و قووڵی ئابووریی‌و په‌ره‌سه‌ندنی گرانی‌و بێکاری‌و تەشەنەکردنی ناڕەزایەتیی جەماوەریی‌و، جگە لەگەیاندنی زیانی گەورەی ماڵی‌و گیانی، ببوو بەمەسەلەیەکی مەترسیداریی ناوچەیی. هێزەکانی ئێراق ئیتر توانای بەڕێوەبردنی شەڕی گەورەیان لەبەرەکانی شەڕ لەدژی هێزەکانی ئێراندا نەمابوو ئەنجامی هێرشی شیمیایی بۆ سەر سەردەشت‌و شوێنەکانی دیکە، ئەگەری دانووستان‌و ده‌‌ستێوه‌ردانی زلهێزەکانی بۆ کۆتایی هێنانی ئەوشەڕە بەقازانجی ڕژیمی ئێراق زیاتر دەکرد. کۆماری ئیسلامیش، وەک یەکێک لەلایەنەکانی ئەوشەڕە، کە پێشووتر ئەکتەری پەرەپێدان‌و درێژکردنەوەی شەڕ لەدژی ئێراق بوو، بەتەمای گەیشتنی خێرای هێزەکانی بە “کەربەلا”و “نەجەف”و سەرئەنجام گەیشتن بە “قودس”ی پیرۆز بوو؛ ئیتر نەیدەتوانی لەهەمبەر گووشارەنێونەتەوەییەکان، بەتایبەت لەمەڕ زیادکردنی ڕێژەی قوربانیانی خەڵکی مەدەنی لەو شەڕە‌و زیادکردنی ڕادەی بەکارهێنانی چەکی شیمیایی، خۆڕاگری بکات‌و سەرئەنجامی خومەینی ناچار بوو جامی ژەهری کۆتایی ئەوشەڕە لەساڵی دواییدا بنوشێت؛ کەواتە کۆماری ئیسلامی لەو تاوانەدا بەقەدەر دەوڵەتی ئێراق‌و ڕژیمی بەعس تاوانبارە‌و ناتوانێت خۆی لەتاوانەکانی ئەوشەڕو کێشرانی ئەوشەڕە بۆ ناو شاروگووندەکان‌و شوێنی دانیشتووانی ئاسایی هەم لە هەڵەبجە و هەم سەردەشت، بدزێتەوە.
هەڵبجە‌و سەردەشت بوون بەقوربانی ئیمتیازاتی ئەوشەڕە لەدانووستان‌و دانیشتنەکانی هەردو دەوڵەتی فاشیستی ئێران و ئێراق‌و، سەرئەنجام بووە هۆی دەرچوونی بڕیاری کۆتایی ئەوشەڕە‌و بڕیاری وەستانی ئاگرەکانی ئەوشەرە لەلایەن ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان لە٢٠ی ئاگۆستی ١٩٨٨. لەبیرمان نەچێت هاوکات لەگەڵ کۆتایی هاتنی شەڕی بێ ئاکامی هەشت ساڵەی نێوان ئێران‌و ئێراق، بەهەزاران زیندانیی سیاسی لەئاکامی ئۆپراسیۆنی “خانەتەکانی زیندانەکانی ئێران” لە ئێران‌و لەکوردستان لەسێدارەدران.
مەسەلەیەکی دیکە ئەوەیە کە مۆنۆپۆلی چەکی شیمیایی لەدەستی دەسەڵاتە زلهێزەکانی دنیادایە‌و بووە، ڕێکخراوی بەرگریی لەچەکی شیمیایی کە لەگەڵ ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان پێوەندی نزیکیان بووە‌و هەیە، کۆنترۆڵیان هەبووە بەسەر زیاتر لە ٨٠ لەسەدی چەکی شیمیایی لەجیهانداو ١٩١ وڵاتی دنیا، گرێبەستی چاودێری ئەوڕێکخراوەیان، واژۆ کردووە. هەر لەساڵی ١٨٩٩ لە کۆنوانسیۆنی لاهەوە، بەکارهێنانی چەکی شیمیایی قەدەخەکراوە، بەڵام گەورەترین قوربانیەکانی مێژووی هاوچەرخ، قوربانیانی بەکارهێنانی چەکی شیمایین‌و زۆربەشیان لەکوردستاندا بوون.
دادگای دادی بەرگری لە چەکی شیمیایی لاهە، بەڕەسمی بڕیاری لەسەریانداوە. سەردەشت، هەڵبجە‌و لەم دەوریەدا “قووتا”ی سوریە زیاتر لەهەموو شوێنەکانی دنیادا باسیان لێوەکراوە. زیاتر لە سەد ساڵە بەکارهێنانی ئەم چەکی باکتریایی، پیس، ژەهراوی‌و ڕەشەکوژه لەئاستی جیهاندا، تەنانەت لەبەرەکانی شەڕیشدا قەدەخەکراوە، لەکاتێکدا لەسەردەشت‌و هەڵبجە، سەد ساڵ دوای دەرچوونی ئەوبڕیارە، خەڵکی ئەوشارانەی پێ قەڵاچۆکراوە.
زاگرۆس‌پۆست) پێتانوایه کارکردن بۆ ناساندنی که‌یسی کۆمه‌ڵکوژیی گه‌لی کورد له ئه‌ستۆی لایه‌نه سیاسییه‌کانه، یا کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی و رێکخراوه تایبه‌ته‌کان؟ چ که‌سایه‌تی و لایه‌ن‌و شێوازێک له کاری جه‌ماوه‌ری ده‌توانێت کار بۆ زیاتر ناساندنی ئه‌و که‌یسه بکات به کۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی؟
باقی تالبولعیلم) هێزەسیاسیەکان دەبوایە ئەرکی ئەوەیان لەسەرشان بوایە کە بە تەواوی توانایانەوە هەوڵیان بدایە بۆ کۆکردنەوەی دۆکۆمێنت‌و بەڵگەی پێویست لەمەڕ کەیسی کۆمەڵکوژیی کورد، بەڵام ئەوان بەهیچ شێوەیەک خۆیان بەکەیسی کۆمەڵکوژییەوە ماندوو نەکردووەو بۆیان نییە خۆیان بەخاوەنی ئەودۆزە بزانن. لەڕاستیدا ئەرکی ئەوان بووە بەهەموو شێوەیەک هاسانکاریی بکەن بۆ لێکۆڵینەوە‌و کۆکردنەوەی بەڵگەی پێویست‌و یارمەتیدانی ڕێکخراوەکانی تایبەت بە کۆمەڵکوژی کورد.
لەبەر ئەوەی ئەوان زیاتر لەهەموو لایەنەکانی دیکەو لەوانە زیاتر لەڕێکخراوەمەدەنییەکان‌و کەسایەتییەکان ئاگای لەئاڵوگۆڕەکانی شەر، دانووستانەکان‌و هێنان‌و بردنی چەک‌و تەقەمەنی‌و سەرباز بۆ ناو بەرەکانی شەڕ بووە، بەڵام ئەوان تەنانەت تاوان‌و هەڵەکانی خۆیانیان قبوڵ نەکردووەو دۆکۆمێنت‌و بەڵگە ناوخۆییەکانیان لەم بوارەوە ڕوو نەکردووە. ئەوان هەتا ئەوجێگەش کە بۆیان کرابێت دەستێوەردانی ئەوکەیسەیان کردووە کە لەلایەن ڕێکخراوەمەندەنییەکان‌و کەسایەتییە بێلایەنەکان، کاریان بۆ کراوە.
کارکردن لەسەر ئەو کەیسە هەروەک کەیسی هۆلۆکۆست، کە ئەرکی سەنتەری هۆلۆکۆستە لەنۆروێژ، دەبوایە ئەرکی سەنتەری سەردەشت‌و هەلبجە بوایەو دەبوو لەسەر هەموو هێزو ڕێکخراو و ناوەندەکانیش فەرز بوایە کە بۆ دابینکردنی هەزینە‌و ئیمکاناتەکانی ئەو سەنتەرە، هەموو توانایایەکانی خۆیان بخەنە گه‌ڕ. لەماڵپەڕی سەنتەری هۆلۆکۆست دا ئاوا نووسراوە: ‘سەنتەری هۆلۆکۆست، ناوەندێکە بۆ لێکۆڵینەوە لەمەڕ هۆلۆکۆست‌و کەمایەتییەئایینیەکان. ئەو ناوەندە تێدەکۆشیت بەتوێژینەوە، بارهێنان‌و خوێندنەوە، کاری زانیاریی، کردنەوەی پێشانگاو کۆنفرانسەکان، پارێزەری کەیسی هۆلۆکۆست‌و مافی کەمایەتییە ئایینیەکان بێت… ئەوسەنتەرە هەروەها پارێزەری سامانی داگیرکراوو تاڵانکراوی ئەو جووانەیە کە لەسەردەمی شەڕی دووەمی جیهانیدا دەستیان بەسەردا گیراوه‌و هه‌روه‌ها هەوڵدەدات بۆ دانووستان لەگەڵ نۆروێژ بۆ گەڕاندنەوەو قەرەبووکردنەوەی ئەو زەرەرو زیانەی کەلە جوەکان کەوتووە’.
پاشان ئەوسەنتەرە، توێژینەوە دەکات لەمەڕ هەستی ڕەگەزپەرەستانەی دژی جوولەکە، هەروەها کۆمەڵکوژی‌و پێشێلکرانی مافی مرۆڤ. لەدۆخی ئێستاشدا فوکوس دەخاتە سەر کەمایەتییەکان‌و دەورو نەخشی ئەوان لەکۆمەڵگەیەکی فرەچەشنی وەک نۆروێژدا. بەڕای من دەبوو سەنتەری سەردەشت‌و هەڵەبجە، بەهەمان شێوە ئەرکی لەم چەشنەی بۆ خۆی دیاری بکردایەت‌و لەگەڵ ئەو ناوەندە‌و ناوەندەکانی دیکەی توێژینەوە لەمەڕ کۆمەڵکوژی، لەپێوەندیدا بوایەو بیروڕایان ئاڵوگۆر بکردایە.
زاگرۆس‌پۆست) له رۆژهه‌ڵاتی کوردستان، هه‌ڵه‌بجه به هێمای بزووتنه‌وه‌ی خوێندکاری ناسراوه‌و ساڵانێکە رێز له یادی قوربانیانی ئه‌و کۆمه‌ڵکوژییه له زانکۆکانی رۆژهه‌ڵات‌و ئێران ده‌کرێته‌وه، ئه‌وه له حاڵێکدایه له باشووری کوردستاندا نه‌ک ناوو یادێک له بۆردمانی شیمیایی سه‌رده‌شت نابرێت، به‌ڵکه باسی هه‌ڵه‌بجه‌ش زۆر به کزی ده‌کرێت‌و یادی ناکرێته‌وه، ئێوه هۆکاری ئه‌وه بۆچی ده‌گێڕنه‌وه‌و پێتان وایه له‌م کاته‌دا ئه‌رکی چالاکانی رۆژهه‌ڵاتی کوردستان له‌م پێوه‌ندییه‌دا چییه؟
باقی تالبولعیلم) لە رۆژهه‌ڵاتی کوردستاندا گەلێک تاوانی گەورە لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە ئەنجامدراوە، هەر لەسێدارەدانی بەکۆمەڵی لاوانی کورد، هەتا کۆمەڵکوژیەکانی قاڕنێ، قەڵاتان، ئیندرقاش، سۆفیان، کانی مام سەید، زەردەو هەروەها کوشتنی بەکۆمەڵی خەڵکی دانیشتوانی شارەکانی کوردستان لەڕێگەی هێرشی ئاسمانی بۆ سەر شارو گووندەکانی کوردستان، بۆ وێنە لەدژی سنە‌و مەهاباد لەسەردەمی دەستپێکردنەوەی بزوتنەوەی دووهەمی خۆڕاگری کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان کەلەبەهاری ساڵی ١٣٥٩(١٩٨٠)وە دەستی پێکردو خەڵکی شارەکانی کوردستان دڕندانەو بەهەموو شێوەیەکەوە درانە بەگوللە تۆپ‌و خۆمپارەو کاتوشیاو هێرشی قورس‌و توندی هەوایی‌و ئاسمانی. باسکردن لەم کۆمەڵکوژیانە بەتایبەت لە کوردستان‌و هەروەها لەسێدارەدانی بەکۆمەڵی زیندانیانی سیاسی لە ئێران لە ساڵەکانی سەرەتای هەشتاکانی زایینی‌و لەساڵی ١٩٨٨دا، لەمێدیاکانی ئێرانیدا هەنووکە تابۆیە‌و کاربەدەستانی پێشوو ئێستای ئێرانی، بەهەموو باڵەکانیانەوە کە لەم تاوانگەلەدا بەشدار بوون، حاشای لێده‌که‌ن دەکەن.
هەموویان لە سەر ئەوەش کۆکن کە بە هیچ شێوەیەک باسی ئەو مێژووە ڕەشەیان نەکەن کە بەشێوەیەکی نامرۆڤانە لەشارو گووندەکان‌و زیندانەکانی ئێران لە دژی مرۆڤایەتی ئەنجامیان داوە. بەداخەوە لەباشووری کوردستاندا نەتەنیا هەموو ساڵێک بە ڕەسمی یادی خومەینی دەکرێتەوە، بەڵکو لایەنەکانی باشور خەریکی دیپلۆماسییەکی نزم‌و سووکن لە هەمبەر ڕژیمەکانی تورکیە‌و ئێران‌و تەنانەت هیچ ڕخنەیەکی دۆستانەش ئاراستەی ئەو دەوڵاتانە ناکەن لەبواری پێشێلکرانی مافی مرۆڤ لە وڵاته‌کانیان، بەتایبەت کوشتن و لەسێدارەدانی زیندانیانی سیاسی کورد لە ئێران.
زاگرۆس‌پۆست) زۆرجار که یاد له کاره‌ساته‌کان ده‌کرێته‌وه، به‌شێک له خه‌ڵک پێی ناڕه‌حه‌ت ده‌بن‌و ئه‌وه وه‌ک تراژێدیایه‌ک وایه بۆیان، بۆیه هه‌ست ئه‌کرێت ئه‌وه هۆکارێکی که‌مبایه‌خیی پرسی ئه‌نفال‌‌و کۆمه‌ڵکوژیی 16.3ی هه‌ڵه‌بجه بێت له میدیاکانی باشووردا، به‌ڵام د‌ه‌بینین که وڵاتانێک هه‌ن که به میدیایی کردنه‌وه‌ی کاره‌ساته مێژووییه‌کانیان خۆیان به هه‌موو جیهان ناساندووه؛ به‌ڕای ئێوه کوردی رۆژهه‌ڵات‌و بزووتنه‌وه‌که‌ی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ئه‌بێ چی بکه‌ن؟
باقی تالبولعیلم) بایخ نەدان‌و گرینگی نەدان بە کەیسی کۆمەڵکوژی، بەتایبەت هەڵەبجە‌و سەردەشت، تەنیا بەهۆی بێ ئاگایی‌و کەمبوونی ئاستی زانیاریی دەکرێت، لێک بدرێتەوە. ئەگینا کارەساتێکی گەورە، وەک هەڵەبجە هیچ جیاوازیەکی لەگەڵ کۆمەڵکوژیەکانی دیکەی دنیا، وەک “ناکازاکی”، “هیرۆشیما” “مای لای” و “ڕواندا”و… دا نییە.
ژمارەو ڕێژەی قوربانییەکان نییە کە تایبەتمەندی دەبەخشیت بەتراژێدیەکان، بەڵکو ناوەرۆک‌و مەبەستی ئەوتراژێدیە، یان کۆمەڵکوژیانەیە کە گرینگی تایبەت دەبەخشیت بەو کەیسانە؛ سەلماندنی ئەوەی کە ئەوکردەوانەی کە لەدژی نەتەوەیەک‌و بەمەبەستی پاکتاوکردن‌و سڕینەوەی بەکۆمەڵ‌و جەماوەریی دانیشتوانی هەڵەبجە‌و سەردەشت بەڕێوەچووە، ئەوتراژێدیە دەخاتە خانەی کۆمەڵکوژیی، یان ژێنوسایدەوە. ئەمانە بەڕوونی لەکۆنوانسیۆنی ٩ی دسامبری ١٩٤٨ کە لەلایەن ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان، بڕیاری لەسەردراوە بەڕوونی بەیانکراوە.
کەواتە کارەساتەکانی هەڵەبجە‌و سەردەشت بۆیە دەبێت زیندوو ڕابگرین کە نابێت هەرگیز ئیجازە بدەین داگیرکەرانی کوردستان، گەلەکەمان تووشی کارەساتی لەمچەشنە بکەنەوە. ئەوەی کە ئێمە دەبێت هەوڵبدەین بۆ هاوپشتیی نێونەتەوەیی‌و هەڵسوڕان‌و چالاکی بەمەبەستی کۆتایی هاتنی کردەوەی لەم چەشنە لە هەموو بەشەکانی دنیاو دابینکردنی یەکسانی‌و دادوەریی لەهەموو ناوچەکانی دنیا، پێوەندی ڕاستەوخۆی بە ئێمەی کوردەوە هەیە. ئێمە نابێت بێدەنگ دانیشین‌و بڵێین کە ئەوانە هی ڕابردوون‌و هی وڵاتەکانی دیکەش هیچ پێوەندیەکی بە ئێمەوە نییە. ئێمە بمانەوێت‌و نەمانەوێت بەشێکی لەکۆمەڵگەی نێونەوەیین‌و هیچ گەرەنتییەک نییە بۆ دووپات نەبوونەوەی کارەساتی لەمچەشنە، هەتا هەوڵ نەدەین بۆ سڕینەوە‌و پاککردنەوەی دنیا لەمجۆرە چەک‌و ئامرازانە.
بۆ ئەوەی کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی لەئاستێکی بەریندا لەدژی پاکتاوی ڕەگەزی لەکوردستان‌و هەموو بەشەکانی دنیا هەوڵبدات‌و جارێکی دیکە ئیجازە نەدات‌و نەهێڵێت کردەوەی لەم چەشنە لەژێر ناوی هیچ جۆرە بیانوویەک لەدژی مرۆڤایەتیدا ئەنجام بدرێن، دەبێت خۆمان بە خاوەن پرس‌و هەستیار بزانین. باسکردن لەهەڵەبجە‌و سەردەشت‌و بێ تاوانیی ئەو هەزاران مرۆڤەی کە کران بە قوربانیانی ئه‌و کۆمه‌ڵکوژییه گەورەیە، بۆ ئەوە نییە کە ئێمە بەجیهان پیشان بدەین کە قوربانیمانداوە‌و کۆمەڵگەیەکەمانیان قڕو کاول کردووە، بەڵکو بۆ ئەوەیە کە بڵێین ئەنجامدان‌و دووپاتبوونەوەی تاوانی لەم چەشنە، لە هیچ شوێنێکی دنیادا قبوڵ ناکەین‌و بکەرانی تاوانی لەچەشنەش بەسزای خۆیان دەگەیەنین‌و دەیاندەین بەمەحکەمەی نێونەتەوەیی‌و هه‌رچی زیاتر ناویان ده‌زڕێنین.
