پێنج شه‌ممه‌ 28 ئازار 2024

ئەوان ومارکسیزم/ جه‌لیل ئازادیخواز

“فەیلەسووفەكان تا ئەمڕۆ تەنیا خەریكی لێكدانەوەی جیهان بوون لە روانگەو رێگای جۆراوجۆرەوە، ئێستا ئیتر دەبێ‌ هەوڵی گۆڕینی جیهان بدرێت”. كارڵا ماركس – تزگەڵێ لەبارەی فۆیرباخەوە

 

لە مێژووی كۆمەڵگاو مرۆڤایەتیدا كە تێكچڕاوی فەلسەفەیە، ئەندێشەو بۆچوونە رامیاریەكان وەك لایە لە ئەندێشەی ئاوەزی ناب هەر لە سەرەتاوە لە ئەفلاتوونەوە تا دەگاتە كانت و هەموو بیرمەندانی تر هەریەكە بەپێی بۆچوون و روانگە فەلسەفییەكانی خۆیان ئاوڕیان لە ئاقارەكانی بزاوت و كاری مرۆیی داوەتەوە، لە و رەوتەداو لە زۆربەی ئەم فەلسەفەیانەدا ئاقاری رامیاری جێگەو پێگەی تایبەتی خۆی هەیە. ئەو دەمەی كە لە خوێندنەوەی جیهانداو گەڕان بە شوێن مرۆدا واتە هەر لەسەرەتای قۆناغی رۆشەنگەریەوە مرۆڤ بووە ناوەندی جیهان و بوون، واتە بوون و جیهان لە واقعی خۆیاندا لەسەر بنەچەی بەرژەوەندی و كامەرانی مرۆڤ پێناسە دەكران. ئەم بە ناوەندبوون و پێگە تازەیەی مرۆڤ بەرئەنجامی ئەو گۆڕانكاریە گەورانە بوو كە لە بەستێنەكانی پێشكەوتنی مادی و تەكنۆلۆژیادا روویدا، هاوڕێ‌ لەگەڵا گەشەو سەرهەڵدانی “هێزە بەرهەمهێنەرەكان”ی كیشوەری ئەوروپادا.

لەگەڵەگەشەسەندنی ئەم پرۆسەیەدا لێكدانەوەو وتووێژكاری لە ئاقارە كرداریەكاندا بە شێوەیەكی سەرەكی خۆی بەرجەستە كردەوە، بەتایبەتی لە ئاقاری رامیاریدا. لە رەوتی سروشتی و ئاسایی ئەم بۆچوون و خوێندنەوانەدا كۆ قوتابخانەیەكی رامیاری لەدایك بوون و هەموو هەوڵی خۆیان تەرخانی ئەوە كرد كە چۆن دەتوانن پێكهاتەیەك ئاراستە بكەن كە بۆچوون و باوەڕەكانی قۆناغی رۆشنگەری بە باشترین شێوەی گونجاو بێنە بەرئەنجام و دابینكردن.

هەر لەو رۆژگارەوە ماركسیەت وەك یەكێ‌ لە سەرەكی ترین بۆچوونەكان خۆی خزاندە ئامێزی كۆمەڵگاو مرۆڤەوەو لە دنیای ئەندێشەی رامیاریدا بەرجەستە بوونەوەیەكی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی.

رەوتی گەشەی كۆمەڵگای سەرمایەداری و قووڵبوونەوەی دژایەتی چینایەتی و سنوربەندكردنی كۆمەڵگا بەپێی سەردەم و شێوەی بەرهەمهێنان و هێزە بەرهەمهێنەرەكان و سەرهەڵدانی بزاڤی جەماوەری بەرفرەوان بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵە دنیای سەرمایەداری، كۆیە لە هێزو لایەن و چینە كۆمەڵایەتییەكانی بەرەو ئامێزی ئەندێشە سیاسیەكانی ماركس راكێشا. روونە لەم ساتەوەختەدا ئاوڕدانەوە لە بۆچوونەكانی ماركس ئاوڕدانەوەیەكی كارخوازانە بوو، بەپێی كۆمەڵناسیی ماركس خۆی، هێزە كۆمەڵایەتیەكان كە بەرەو چالاكی سیاسی دەجوان لەم روانگەیەوە سوودیان لێوەرگرت. زۆربەی هەرە زۆری رێكخراوە لایەنگرەكانی ئەم رەوتە تەنیا وەك ئاوەزی سیاسی پراتیكی ئەم روانگەیان قۆزتەوە، نەك وەك فەلسەفەو ئاوەزی ناب. بەرجەستەترین لایەنی ئەم فەلسەفەیە روانگە رامیاریەكەی بوو كە بووە دەستمایەیی هەموو ئەو هێزە سیاسیانەی كە لە ئاقاری ئەم ئەندێشەیەدا خۆیان پێناسە دەكردەوەو بە سەرچاوەی ئەندێشەی فەلسەفەی سیاسی خۆیانیان دەزانی.

ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو راستییەی كە ماركس خۆشی ئەوەندەی ئامادەكردنی پێكهاتەیە بۆ دابینكردنی لێكدانەوە كۆمەڵایەتی و رامیاریەكانی، سەرقاڵیان كردبوو ئەوەندە واتاو زاراوە فەلسەفیەكان سەرقاڵیان نەكردبوو. گەرچی مێژووی فەلسەفە بێ‌ فەلسەفەی ماركس دەلەنگێ‌ و كەم دێنێ‌. لە مەڕ فەلسەفەوە دیارە كە ماركس روانین و بۆچوونی تایبەتی خۆی هەیە ئەوەتا لە تزی یازدەهەمدا لە بارەی فۆیرباخەوە دەڵێ: تا ئێستا فەیلەسووفەكان بە چەندین جۆرو شێوە سەرقاڵی پێناسەكردنی جیهان بوون بەڵام ئەمڕۆ كێشە لەسەر چۆنیەتی گۆڕانی جیهانە نەك پێناسەكردنەوەی. هەر ئەم لێكدانەوەو بۆچوونە بە لانی كەمەوە ئەمە دەردەخات كە ماركس باوەڕی بە شێوەیە لە فەلسەفە نییە وەك شێوەكانی پێش خۆی، بەڵام هەر ئەم بۆچوونە دیسان ئەم راستیە راوەستاو دەكات كە باوەڕی بە فەلسەفەیەكی تر هەیە ئەویش فەلسەفەی گۆڕینی جیهانە.

باشترین دەستەواژە لەم بارەیەوە ئەم بۆچوونەی (كارڵ كووروش ە )كە دەڵێ: “مامۆستایانی فەلسەفەی بورژوازیەت یەقینیان دەبەخشیە یەكتری كە ماركسیەت خاوەنی فەلسەفە نییەو هیچ جۆرە ناوەڕۆكێكی سەربەخۆی فەلسەفی سەربەخۆی نییە، وایان دەزانی بەم جۆرە كارێكی گرنگیان ئەنجامداوە. هەروەها ماركسیە ئۆرتۆدۆكسەكانیش لەلایەكی ترەوە باوەڕو یەقینیان بە یەك دەبەخشی كە ماركسیەتەكەی ئەوان بەپێی سروشت و هەناوی خۆی هیچ كارێكی بەسەر فەلسەفەوە نییەو وایان دەزانی بەم جۆرە خزمەتێكی گەورەی ماركسیەتیان كردوە” كارڵ كووروش – ماركسیزم و فەلسەفە.

هەر چین و لایەن و كۆمەڵێ كە باوەڕو ئەندێشەیەك بەكاردێنێ‌ گومانی تیادا نییە كە ئەو ئەندێشەیە هەڵدەبژێرێ‌ كە پێویستی پێیەتی و بۆ بزاوتی خۆی بە سودی دەزانێ‌ و دەتوانێ‌ وەڵامی گرفت و پرسەكانی بداتەوە.

هەر كەس سەربەستە بەپێی تێگەیشتن و بۆچوونی خۆی و بە ئەندازەی پێویست بیرو بۆچوونەكانی ماركس وەرگرێت و بیسەلمێنێ‌ یا بە پێچەوانەوە دژی بووەستێ‌ و نەیسەلمێنێ‌، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە جیهانی ئەمڕۆ دانی پێدا دەنێ‌ و دەیسەلمێنێ‌ كە ئەوە ماركس بوو كە وەك بیرمەندێكی كۆمەڵایەتی و رامیاری سەدەی نۆزدەهەم و لە ئامێزی كۆمەڵناسی كلاسیكی نەریتیەوە بنچینەیی ترین چوارچێوەی سەربەخۆی بۆ ئاوەزی سیاسی و فەرهەنگی بە جیهان بەخشی. هەرچەندە كە ماركس تەنیا سەرچاوەی ئەم رەوتە نەبووەو هەروەها تەواوكەری ئەم هەیكەلەش نەبوو.

سادە كردنەوەی هەموو روانگەو فەلسەفەی ماركس و دابەزاندنی تا ئاستی جەبری ئابووری و مێژوویی وا دەگەیەنێ‌ كە هێشتا هەوڵ و لێبڕانێكی وردو خاوەن میتۆد بۆ لێكدانەوەی ئەم فەلسەفەیە لە گۆڕێدا نییەو شێوەی خوێندنەوەو مامەڵە لەگەڵ كردنی زۆر جیاواز لە ماركسیە ئۆرتۆدۆكسیەكان نییە ،هەرچەندە لە گۆشە روانینێكی ترەوەش بێت.

لەم قۆناغەدا كە هەزاران فەلسەفەی مۆدێرن كەوتوونەتە سەر زاران و جەولان دەكەن و شەیپوری سەركەوتنی هەموو لایەنەی سەرمایەداری لێئەدەن، لە وڵاتێكدا كە هەمووان دەڵێن و دەنووسن ماركسیەت نەناسراوەو بەشێوەیەكی ناڕەوا جەفای لێكراوەو بە لێكدانەوەو بۆچوونە وشكە رووسیاكانەوە گەمارۆ دراوە. ساڵەهای ساڵە لەم وڵاتەدا جۆرە ماركسیەت و خوێندنەوەیەك لەم بیرە تەشەنەی كردووەو پەرەی پێدراوە كە گومان بە تاوان دەزانێ‌ و لەولاشەوە ماركس بە هەنبانەی جادوویی دەزانێ‌ كە بە هەر دەست پیاداكردنێ‌ كێشەیەك چارەسەر بكات، هاوڕێ‌ لەگەڵ شەپۆلی سەرزارەكی وتوێرەی فەلسەفەی رۆژئاوادا كە بێ‌ جێگیربوون و ناسینی ریشەو بنەماكانی لەم وڵاتەدا بوونەتە هۆی ئەوەی كە ماركسیەت وەك خۆی نەناسرێت ئێستاكە دۆخێك رەخساوەو ئەو جۆرە ئەندێشە گۆپاڵیانە پاشەكشەیان كردووە ،دەخوازێ‌ كە خوێندنەوەی ئەو روانگەیە نە لە رێگای لێكدانەوەكانی نەوەكانییەوە كە خۆیان كردبووە دەمڕاستی بەڵكو راستەوخۆ لە دەقەكانی ماركس خۆیەوە دەست پێبكرێت.

ماركس و فەلسەفەی ماركسیزم ئەوەندەی لەلایەن بیرمەندە ماركسیەكانەوە خراوەتە بەر خوێندنەوەی رەخنەگرانە رەنگە ئەوەندە لەلایەن بیرمەندانی بورژوازیەتەوە نەخرابێتە بەر خوێندنەوەی رەخنەگرانەو هۆشیارانەو خاوەن مێتۆد. هەر لە لۆكاچ و گرامشیەوە بگرە تا دەگاتە ئاڵتۆسێر، كە رەخنەكاریی خوێندنەوەی كۆمەڵگا مەدەنییەكەی گرامشی دەكات و تا قوتابخانەی فرانكفۆرت و میراتگرەكانی ئەو قوتابخانەیە وەك هابرماس و ماركسیە نوێیەكان. بۆ پەراوێزكردنی دەقە كلاسیكەكانی ماركس هەر ئەوەندە بەسە كە تەنانەت یەك نەوەی تەواو لە تیۆری رێژان و بیرمەندانی ماركسیەت هیچیان لەبارەی بەرهەمە فەلسەفیەكانی ماركسەوە نەدەزانی .ماركسیە سەرەتاییەكان تەنیا لە رێگای كتێبی سەرمایەو ئەو چەند بەرهەمەی تری ماركسەوە لەگەڵ ماركس ئاشنا بوون دیارە كە ئەو بەرهەمانەش زۆرترو لە راستیدا سەر بە زانستی ئابووری و مێژوویی و رامیاری بوون.

تا قۆناغی ئەنترناسیۆنالی دوهەمیش هەر ئەم پرسە لە گۆڕێدا بوو كە بۆچی ماركس هەموو هێز و توانای خۆی تەرخانی شیكردنەوەی فۆرماسیۆنی كۆمەڵایەتی رامیارییەكی تایبەت كردووە؟

هەر لە سەرەتاوە تا كۆتایی دەورانی ئەنترناسیونالی دووەم ئەوە تەنیا بەرهەمەكانی ئنگڵس بوون كە بوونە سەرچاوەی چارەسەركردنی هەموو كێشەكان. تا ئەو دەمەش یەكسان زانینی ناو ناوەرۆكی ماركس و ئنگلس بەشێك لە ئەندێشەو ئاوەزو باوەڕ بوو كە گومانی هەڵنەدەگرت.

زۆربەی بەرهەمەكانی ماركس وەك “رەخنەیەك لەسەر فێركاریی هیگڵی دەوڵەت و دەسنوسە ئابووری و فەلسەفییەكان” لە ساڵانی 1927 تا 1932 چاپ و بڵاوكرانەوە كە زۆر كێشەی بۆ ماتریالیزمی دیالكتیك نایەوە كە بووبوە فەلسەفەی رەسمیی بزاڤی چەپی سەر بە ئۆردووگای سۆسیالیزمی ئەو سەردەمە.

نموونەو روونكردنەوەی لەم بابەتە زۆرن، باشترین نموونە ئەو پێشەكییەی لۆكاچە كە لە ساڵی 1967دا بۆ كتێبی “مێژوو و هۆشیاریی چینایەتی” خۆی نووسیویەتی. ئەو سەپاو و حەتمە مێژوویەی كە ماركس دەخرێتە بازنەیەوەو لە خوێندنەوەیەكی سەرپێیدا پێی دەبێتە جەبرخوازێكی غەیبزان خۆی ئاوەها پێناسەو باسی دەكات:

“مێژوو هیچ بە پێزی و گەورەیەكی مەزنی نییە، مێژوو هیچ كارێ‌ ئەنجام نادات و لە هیچ شەڕێكدا ناجەنگێ‌، بەڵكو ئەمە مرۆیە، مرۆی واقیعی، مرۆی زیندوو كە چالاكی دەنوێنێ‌ و بە پێزو توانایە. لە هەر شەڕێكدا دەجەنگێ‌. بۆچوونێكی نەزۆكە ئەگەر وابزانین كە مرۆڤ وەك ئامرازێ‌ لە دەست مێژوودایەو لە راستای ئامانجەكانی مێژوودا بەكاردێت. بەم بۆچوونەوە كە مێژوو بوونێكی سەربەخۆی هەیە، مێژوو شتێك نییە جگە هەوڵ و چالاكیەكانی مرۆڤ بۆ دابینكردنی ئامانجەكانی” كارڵ ماركس – ئیدەئۆلۆژیی ئاڵمانی.

لە كوێنەی ئەم پۆلێن و پێناسەكردنەدا مێژووخوازیی موتڵەق و جەبری سەپاوی مێژوویی بەدی دەكرێت و بەرجەستە دەبێتەوە؟ لەم لێكدانەوەیەدا بچووكترین هەوڵ بۆ حەتمەیەت بەخشین بە مێژوو بەدی ناكرێت.

بۆ رەوایی هەوڵەكانی مرۆڤ و پێناسەكردنی وەك واقعی بوون و ناوەندی جیهان هیچ هەوڵێك لە گۆڕێدا نییە كە لە دەرەوەی كردارو چالاكی مرۆڤدا سەپاوێكی بە هژمۆنی بدۆزرێتەوەو بۆ ڕەوایی بەخشین بەسەر مرۆدا داسەپێنرێت ،ئەوە مرۆڤی مێژوویی نییە كە لەم پێناسەیەدا بەدی دەكرێت بەڵكو پڕاوپڕ بە پێچەوانەوە ئەوە مێژووی مرۆییە كە كەشف دەكرێتەوەو دەبێتە خووڵقاوێ‌ كە بەرهەمی چالاكیی مرۆڤ و هێزە بەرهەمهێنەرەكانە، هەرچەندە كە لە هەر سەردەمەدا شێوەو شێوازی تایبەت و بەرجەستەی خۆی هەیە.

لێرەدا بە رۆشنی دەردەكەوێت كە بەها ئاوەزیەكانی ماركس تەنیا هەڵگری لایەنی مێژوویی نییە، بەڵكو هەڵگری پێوەندیەكی ئاوەزیی راستەوخۆیە لەگەڵا جیهانی ئەمڕۆ‌و هەلومەرجیدا. بەرهەمەكانی ماركس بە تێكڕاو لە كۆبەندی خۆیدا لە بارەی رەگەزو پێكهاتەكانی كۆمەڵگاوەیە. هەر كۆمەڵگایەك كە بكرێ‌ بە شێوەیەكی زانستی و دوور لە سیاسەت و ئایدەلۆژیاوە بكەوێتە بەر باسی كۆمەڵناسی.

دیارە ماركس و ئەنگڵسی هاوڕێی هیچ كاتێ‌ ئاوەها داوایەكیان نەبوو كە هەموو چالاكیەكانی مرۆڤ و بزاوتە ئەندێشەیەكانی لە رێگای جەبری ئابووریەوە پێناسەو ئاراستە بكەن.

ئەوان كە هیچ كات روانگەو بۆچوونێكی حەتمی و جەبرخوازانەیان لە مەڕ مرۆڤەوە نەبووەو لەم روانگەیەوە سەیری چارەنووسی مرۆڤیان نەكردووە، ئەوان ماناو واتەی مرۆڤی قۆناغی رۆنیسانسیان بە باشترین لێكدانەوەو پێناسە لای خۆیان وەرگرتبوو، چۆن بازنەی تەسكی چارەنووسی جەبری دەسەپێنن بە سەركەوشەن و مرۆڤدا؟

راستە كە ماركس ئەم بۆچوون و نۆرمەی لاپەسەند بوو كە مێژوو باشترین بەستێنی هەموو لێكدانەوەو توێژینەوەكانە كە لەبارەی مرۆڤەوە ئەنجامدراوە بەڵام دیارە كە ماركس لەم رەوتەدا روودەكاتە سەردەمەكەی خۆی و قۆناغی سەرمایەداری و پیشەسازی دەبینێ‌ وەك بەرئەنجامی قۆناغێكی دیاریكراو كە خاوەنی تایبەتمەندی بەرجەستەی خۆیەتی و لە هەموو قۆناغ و جۆرەكانی تر جیای دەكاتەوە، هەر لەم توێژینەوەیەدا نموونەیەك پێشنیار دەكات كە سەرەڕای هەڵگرتنی رەگەزو پێكهاتەی كۆمەڵایەتی تەواوی خۆی ئەم نموونەیە لەگەڵ رەوت و رەوەندی مێژوودایەو ناكرێ‌ ئەمەش بە جەبرخوازیی موتڵەق ئاراستە بكرێت.

كارڵ كووروش دەڵێ: “وەك نموونەو پێوەری لێكدانەوە ئەسڵی سەلماندنی مێژوویی بۆ ئێمە رێ‌ نیشاندەرو پێوەرێكە كە بەهۆیەوە دەتوانین رێكخراوەو جۆری پێكهاتن و تەرتیبی رەگەزەكان بدۆزینەوە كە لە هەلومەرجێكی تایبەتی مێژووییدا دەیبینین. هەر ئەم پێوەرە ئاگادارمان دەكاتەوەو راماندەچەڵەكێنێ‌ كە لێكدانەوەكانی خۆمان لەم سەردەمە دیارە زیاتر نەبەین و بڵاوەی پێنەكەین بۆ دەوران و قۆناغەكانی تر. ئێمە هەلومەرجی گشتی هەبوو قۆناغەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی ناخوێنینەوە. بەڵكو نموونەو رواڵەتێكی تایبەتی لە مێژوو دەخوێنینەوە كە بەهۆی كۆمەڵگا بۆرژوازیەكانەوە لە ئێستادا رواڵەتبەندی و رێكخستنی بۆكراوە. لەم بۆچوونە ئەم نەتیجەیە دێتە بەرئەنجام كە ئێمە ناتوانین گۆڕانكاریە چەندایەتییەكانی زەمەنی خۆمان و ئێستا بگوێزینەوە بۆ داهاتو و درێژی كەینەوە بۆ رابردوویش. دەبێ‌ ئێمە قۆناغی، واتە دەوورەیی بیربكەینەوە. چوونكە هەر دەورە جۆرێكی تازەیە لە كۆمەڵگاو جۆرەها ژن و پیاوی تازە دێنێتە بەرهەم. هەر لەبەر ئەمە ناكرێ‌ كە هیچ كامیان بە پێوەرەكانی دەورەی پێشوو فام بكرێت و بكەونە بەر خوێندنەوە. ئەوەی كە لە دەستی ئێمە دێت بریتییە لەوەی كە قۆناغی ئێستا بخوێنینەوە تاكوو بتوانین لە رێگایەوە ئەو رەگەز و مەیلە نەریتیانە بناسین كە لە دەورەی پاش دا بەرجەستە دەبنەوە”.

ئەم روونكردنەوەیە هێندە روونە نیازی بە هیچ جۆرە لێكدانەوەیەكی دیكە نییە. تایبەتمەندی و پێكهاتەو هەلومەرجی بەرجەستەی هەر قۆناغێكی دیاریكراوی كۆمەڵایەتی سەر بە زەمەنێكی دیاریكراو و سنووربەندی مێژوویەكەکە گوێزانەوەی دەقاودەق و تەشەنەكردن بۆ كۆمەڵگاو سەردەمێكی دیكەی مێژوویی نەگونجاوە، ئەو رەگەزو توخم و مەیلانەی كە لە سەردەم و قۆناغ و كۆمەڵگایەكی دیاریكراودا هەن هیچ مەرج‌ نییە كە لە دەورەیەكی دیكەدا چالاك بن و خۆیان بنوێنن یا دەقاودەق هەلومەرجی دووبارەبوونەوەیان بۆ بڕەخسێ‌.

لە هەر كۆمەڵگاو لەناو هەر كۆمەڵێكدا جۆری وەرگرتن و لێكدانەوەی بیرو بۆچوونەكان لەژێر كاریگەرێتی كۆمەڵێ هۆكاردایەو رادەی فام كردنی واقعی هەر تیۆری و بۆچوونێك دەگەڕێتەوە بۆ جۆری پەیوەندی كەلتووری و ئاستی هۆشیاری و چۆنیەتی هەیكەلی كۆمەڵایەتیی ئەو شوێنە، روونە كە ئەمانە چەندە دەتوانن پەیوەندیان بە سەر ئەم فام و وەرگرتنەوە هەبێت.

گەشەو نەشەی كۆمەڵایەتی و باری ئابووری و دۆخی گشتیی كەلتوریی و ئاستی هۆشیاریی سیاسی و تەشەنەكردنی دیموكراسی‌و جۆری مامەڵە لەگەڵ ئازادیی ئەندێشەو روانگە رامیاریەكان كاریگەری راستەوخۆو سەرەكییان لەسەر پرۆسەی وەرگرتن و فامكردنی تیۆری و ئەندێشەكان هەیە. زمانی زاڵی سەردەم و گوتاری ئاراستەكراوی رامیاری لە هەر كۆمەڵگایەكدا كۆمەڵێ فاكتەر دەخەنە بەر چۆنیەتی گەشە و وەرگرتنی هەر بیرو ئەندێشەیەك، سەرەڕای جۆری پێكهاتەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگا و ئارایشتی هێزە كۆمەڵایەتییەكان و رادەو پلەی نزیكی و دوورییان لە شارستانیەتەوە.

بۆ توێژینەوەو پۆلێن كردن و بەرئەنجام لەمەڕ هەر ئەندێشەیەكەوە لێكدانەوەی ئەو هۆكارانە حەتمیەو خۆدزینەوە لە بەر باس خستنیان هەر بۆچوون و توێژكارییەك دووچاری قەیرانی زانستی و رەوایی دەكات.

كاتێ‌ كە سەرچاوەكان خۆیان لەبەردەستدان و بە سانایی دەكرێ‌ بكەونە بەر خوێندنەوە پەنا بۆ لێكدانەوەی دیتران هەوڵێكە بۆ ئاراستەكردنی هەڵەو شاردنەوەی لاوازیەكانی دەق و بۆچوون. ئەو جەبرە ئابووریەی كە ئەندێشەی ماركس پێی تاوانبار دەكرێت و وەك ئەنجامێكی سەلماو و دیاریكراو، لە هەر نووسین و ئاخاوتنێكدا ئاراستە دەكرێت لەبارەیەوە ئنگلس ئاوەها دەڵێت:

“ماركس و منیش دەبێ‌ بەرپرسایەتی بەشێك لەم رەوتە بە ئەستۆ بگرین كە هەندێ‌ جار لاوان زیاتر لە رادەی پێویست گرنگی ئەدەنە هۆكارە ئابووریەكان. ئێمە لە بەرامبەر نەیارەكانی خۆماندا ناچار بووین تا لەسەر ئەم خاڵە سەرەكیە پێداگری بكەین خاڵی سەرەكی واتە “ماتریالیزمی دیالكتیك” چوونكە نەیاران هۆكاری ئابووریان رەت دەكردەوە. بەڵام نە كات و نە هەلی ئەوەمان نەبوو كە بتوانین هۆكارە هاوبەشەكانی تری ئەم بەستێنە باس و دەستنیشان بكەین”. ئنگلس – ئانتی دورینگ

بارودۆخ و ئەو هەلومەرجە كۆمەڵایەتیەی كە جیهان و سەردەمی ئەم دوو بیرمەندەی گەمارۆدابوو هەلومەرجێكی وابوو كە بابەتە عەینییەكان خوازیاری لێكدانەوەو لێكۆڵینەوەیەكی ئابووریانەو عەمەلی وەها بوون كە بتوانن وەك بەرنامەی كاری بزاڤی كرێكاری و هێزە كۆمەڵایەتییە چەوساوەكان دەكاركرێن و راستەوخۆ وەڵام دەرەوەی ئەو پێویست و ئەركانە بن كە لەبەردەمیاندا بوو.

هەر ئەم هۆكارە بوو كە وای كرد ئەوەندە كار لەسەر ئابووری سیاسی و سەرمایە كرا ئەوەندە مەودای ئاوڕدانەوە لە رەگەزەكانی تر نەبوو. هەرچەندە هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوەبو كە پێناسەی مرۆڤ بەشێوەیەكی واقعی و مرۆڤانە بكرێت كە سەربەست لە ئەزموون و رێكخستنەوەی جیهاندا بتوانێ‌ خۆی خۆی بدۆزێتەوەو پێناسە بكات ماركس دەڵێ:

“مرۆڤ هەر جۆرە ئەزموون و هەست و ناسینێ‌ لەم جیهانە فیزیكییە كە بەدەست دێنێ‌ دەبێ‌ جیهانی ئەزموون بە جۆرێ‌ رێكەوێت كە مرۆڤ تیادا ئەو شتانە پەیدا بكات كە بە راستی مرۆیی بن و بە شێوەیەك بێـت كە مرۆ خۆی وەك مرۆڤ بناسێتەوە”. كارڵ ماركس – بنەماڵەی پیرۆز

رەهایی بەخشین بە مرۆڤ لەپێناوی ئەزموون و دۆزینەوەو ناسیندا وە لەپاشدا ناساندن و پێناسەكردنی خۆی وەك مرۆڤ تا چەندە لەگەڵا جەبری بڕست بڕی بێ‌ ئەملاو ئەولای ئەو جۆرە پێناسە جەبریانەدا ئەخوێنن كە لە ئەندێشەكانی ماركس دەكرێت، لەم وتەیەدا بە تەواوی بەرجەستە دەبێتەوەو ئەو حەتمیەتە بێ‌ درزو گومانە دادەڕمێنێ‌ كە دەیانەوێت بە زۆر بەسەریدا بیسەپێنن و پرۆسەی ئەزموون و دۆزینەوەو ناسین وەك سروشتی ترین سەربەستی سەیر دەكرێت و هیچ بەرگرێكی بۆ نا خوڵقێ‌ كە هیچ ،بەڵكو خوازیاری دەكرێت كە جیهانیش بەو شێوەیە رێكخرێتەوە كە زەنجیرەی ئەم پرۆسەیە ئاسانتر كات و بەربەستی دەسكردی بۆ ساز نەدرێت و لە ئاكامدا مرۆڤ خۆی پێناسەی خۆی بكاتەوە.

ئەوەی كە مادەگەری لای كەسانێك یان هەندێ‌ لایەن دەبێتە بەهانە بۆ خۆدزینەوە لە خوێندنەوەی مێژوو و بەشێوەیەكی جەبری و میكانیكی دەبێتە هۆی ئەنجامی هەموو كارو شتێ‌ ئەوە هۆی فامنەكردنی واقیعی ئەم بۆچوونەیە.

“ئەمڕۆ مادەگەری لە جیهاندا لایەنگری زۆری هەیە هەر ئەمە بوەتە هۆی ئەوەی كە چەند كەس ئەمە بكەنە بەهانەو واز لە خوێندنەوەی مێژوو بهێنن و وشەی مادیەت بۆ زۆرێك لە نووسەرە لاوەكانی ئاڵمانیە تەنیا زاراوەیەكە كە بەهۆیەوە بێ‌ خوێندنەوەی پێشتری مێژوو هەموو شتێك ئەنجام ئەدرێ‌ ،بەڵام لای ئێمە مێژوو تەنیا شێوەیەكی كاریگەرە بۆ خوێندنەوەو وەك لایەنگرانی هیگڵ وانازانین كە مێژوو پێكهاتەی هێرەمیی جیهانە”. هەڵبژاردەی نامەكانی ماركس و ئنگڵس

ئەو بیرمەندانە خۆشیان لەم جۆرە خوێندنەوەو فام كردنە دووربون و بە رۆشنی چۆنیەتی ئەم وەرگرتنانەیان رەتكردوەتەوەو ئەو ئاگاداریەیان چەند پات كردۆتەوە كە وا فامكردنێك هەڵەیەو هەڵەیەكی زۆر ترسناكیشە. ئەو رەوشە دیالكتیكەی ماركس كە بە واتە لە هێگڵی وەردەگرێت بەو جۆرەی كە خۆی فامی دەكات بە كاری دێنێ‌ خۆی لە راستیدا بۆ رەوانەوەی وەهمی موتڵەقە و ناكرێ‌ وا لێكبدرێتەوە ئەو وەهمەی كە خۆی پووچەڵی دەكاتەوە ئەندێشەكانی خۆیشی زنجیر دەكات.

“رەوشی دیالكتیكیی من نەك تەنیا لە ریشەوە لەگەڵ رەوشی دیالكتیكی هێگڵ جیاوازە بەڵكو پڕاوپڕ دژی ئەویشە، لە روانگەی هێگڵەوە بزاڤی ئاوەز كە ئەو پێی دەڵێ (نموونە) تەنیا ئافرەندەی دروستكەری واقعەو واقعیش تەنیا جۆرو بیچمی دیاری (نموونە)یە، لە روانگەی منەوە بە پێچەوانەیەوە. بزاوتی ئاوەز تەنیا رەنگدانەوەی بزاوتی واقیعیە كە براوەتە مێشكی مرۆڤەوەو لەوێدا جێگیر بووە، لەلای هێگڵ دیالێكتیك لەسەر سەری بەڕێدا دەچێ‌ ئەوەندە بەسە كە تەنیا بخرێتەوە سەر پێكانی تا سیمای راستەقینەی خۆی بەدەست بێنێتەوە”. كارڵ ماركس – سەرمایە، بەرگی یەكەم

بۆ چۆنیەتیی لێكدانەوەو روانینەكانی ماركس لەمەڕ ئابووری و مێژوو ئەو جەبرەوە دەقەكانی ماركس خۆی ئەوەندە رۆشن نووسراون و سنووربەندو پۆلێن كراون كە بە ئاوڕدانەوەو خوێندنەوەی خۆیان واقعی ئەم بۆچوونانە روون دەبێتەوەو پێویست ناكا پەنا بەرینەوە بەر توێژكاریی ئەوانەی كە خۆیان بە دەمڕاست و لێكدەرەوەی ئەم ئەندێشەیە دەزانن.

بابەتی هاوپۆل

قفس، یادداشت چهارم: پیش‌بند “به یاد سپیده فرهان”

مژگان کاوسی تا کنون دو بار بازداشت شده‌ام و هر دو بار در خانه‌ی خودم؛ …

وەڵامێک بنووسە

پۆستی ئەلکترۆنیکەت بڵاو ناکرێتەوە .

ئەم ماڵپەڕە لە ئەکیسمێت بۆ کەمکردنەوەی هەرزە واڵە و سپام سوود دەگڕێ. فێربە چۆن زانیاری بۆچونەکانت ڕێکدەخرێت.