زاگرۆس پۆست
ئه‌مرۆ که له کوردستان باس له ده‌وڵه‌ت ده‌كرێت زیاتر مه‌به‌ست چوارچێوه‌ی ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌یه، نه‌ك ناوه‌ڕۆک. ده‌وڵه‌ت وه‌ك چوارچێوه گرنگه، چونکه چوارچێوه بریتیه له پانتایی یان بوار که پێویسته بۆئه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگا تیایدا خۆی رێکبخات به‌و جۆره‌ی که خۆی خوازیاریه‌تی. به‌بێ بوونی ئه‌م چوارچێوه‌یه ناتوانرێت بیر له ئاسایش، خاوه‌ندارێتی، شوناس، په‌یوه‌ندی و زۆر بواری تر بکرێته‌وه. به‌ڵام گه‌ر بیر له ناوه‌ڕٶک بکه‌ینه‌وه، ئه‌وا ناچار رووبه‌رووی که‌لتور و به‌هاو دونیابینی ده‌بینه‌وه. که سه‌رتاپایان کاریگه‌رییان هه‌یه له سه‌ر چۆنێتی بونیادنی ده‌زگا، سیسته‌می ئابوری، بازاڕ، کایهی سیاسی و زۆر بواری تر.
کاتێک وڵاتانی پاش کۆلۆنیال له دونیای سێیدا بوونه خاوه‌ن سه‌روه‌ری خۆیان، ئه‌وا چوارچێوه‌یه‌كیان بۆخۆیان دیارکرد له سه‌ر نه‌خشه‌ی جیهان، به‌ڵام له رووی ئه‌وه‌ی که ئایا چۆن له ناو ئه‌م چوارچێوه‌یه‌دا بتوانن ده‌وڵه‌ت وه‌ک باڵاترین سیسته‌می به‌رێوه‌بردنی کۆمه‌ڵگا بێننه ئاراوه، شکستخواردوو بوون. به‌ڕای من یه‌کێک له شا هۆکاره سه‌ره‌كیه‌كانی شکستی ده‌وڵه‌ت له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا دینه. گه‌ر له ده‌وڵه‌ت وه‌ها بنواڕین بریتیه له دۆخێکی عه‌قڵی که تیایدا مرۆڤ به عه‌قڵی خۆی کاروباری ژیانی خۆی به‌ڕیوه ده‌بات ئه‌وا چۆنێتی عه‌قڵ یان چۆنێتی ئه‌م عه‌قڵه مایه‌ی پرسیاره. ئایا له ناو کایهی کۆمه‌ڵگایه‌كی دینیدا ده‌توانرێت عه‌قڵی ده‌وڵه‌تی بێته ئاراوه. دین له کۆمه‌ڵگای کوردیدا به گشی دوو جۆره، دینی شه‌عبی و دینی سیاسی. دینی شه‌عبی سیخاناخه له ئه‌فسانه و سه‌ربورده‌ی نامێژووی و ترس و به‌ربه‌ست دروستکردن. ئه‌م دینه رێگره له‌وه‌ی که مرۆڤ وه‌ك بونه‌وه‌رێکی به‌رپرس له هه‌ڵسوکه‌وتی خۆی، له چاره‌نوسی خۆی، له ژیانی خۆی، بێته ئاراوه. به‌م پێیه دینی شه‌عبی ئیراده کوژه. کرۆکی کوشتنی ئه‌م ئیراده‌یه له‌وێدایه که مرۆڤ خۆی بۆ خۆی بیرناکانته‌وه، به‌ڵکو بۆ به‌رێوه‌چوونی ژیانی پێویستی به‌وه‌ی سه‌رزه‌نشت بکرێت، ئامۆژگاری بکرێت، رێگای پێپێشان بدرێت، له زۆر دۆخدا بترسێنرێت. ئه‌مه دۆخێکی کانتیه ئینجا فۆکۆیی. د
ۆخه کانتیه‌كه‌ی بریتیه له بوونی رێگریه‌كی خۆر له ڕۆشنگه‌ری، کاتێک که‌سێک قه‌ده‌ری خۆی ده‌داته ده‌ست که‌سێکی تر ئه‌وا له‌وه ئه‌كه‌وێت مرۆڤێکی ڕۆشنگه‌ری بێت. لای کانت ڕۆشنگه‌ری نه‌مانی هیچ رێگرێکه به سه‌ر عه‌قڵی مرۆڤه‌و بۆئه‌وه‌ی ببێته به‌کارهێنه‌ری عه‌قڵی له ناو کایهی یاسادا. له ڕاستیدا ئه‌م تێزه کانتیه لای کۆمه‌ڵگای کوردی ده‌روازه‌ی ئه‌وه‌مان به روودا ده‌کاته‌وه که بتوانین بڵیین یه‌كێک له رێگره‌كانی پیاده‌نه‌کردنی یاسای مه‌ده‌نیه‌ت دینه، ئه‌مه به روونی له بواری خێزان، ئافره‌ت، مناڵ، په‌یوه‌ندی به که‌سانی خاوه‌ن باوه‌ڕی جیاواز، ئاژه‌ڵ، سروشت، سیسته‌م، مه‌عرفیه و زۆر بواری تر. به‌ڵام گه‌لێک کایهی تر هه‌یه که دین دهكاته به‌ربه‌ست له به‌رده‌م هاتنه ئارای کۆمه‌ڵگایه‌كی عه‌قڵانی ده‌وڵه‌تی. گه‌ر ده‌وڵه‌ت دوا قۆناغی عه‌قڵ بێت بۆ مامه‌ڵه‌کردنی عه‌قڵ له گه‌ڵ خۆیدا ئه‌وا له کۆمه‌ڵگای ئیسلامی کوردیدا نه‌بوونی ئه‌م عه‌قڵه وه‌ها ده‌کات که ده‌وڵه‌ت نه‌بێته باڵاترین شێوازی کارگێڕی کۆمه‌ڵایه‌تی. ئه‌م دۆخه زیاتر روونه کاتێک که قسه له سه‌ر مۆدێرنه و سه‌رمایه‌داری ده‌که‌ین. کۆمه‌ڵگای مۆدرێن و سه‌رمایه‌داری پیویستی به‌وه‌یه‌که تیایدا ئازادی تاک، ئازادی بیرکردنه‌وه، ئازدای جودایی، کێبڕکێ، زانست، سڕینه‌وه‌ی به‌ربه‌ست و سنوره‌كان بێنه ئاراوه. به‌ڵام دین به پێچه‌وانه‌وه له قاڵب ده‌ری ئازادیه، سیسته‌مێکی له ئاڵۆزی پر له کۆت و به‌نده، ناتوانڕیت له کۆمه‌ڵگای دینیدا ئازدی هه‌بێت، یان بوونی ئازادی هیچ نرخێکی نیه له کۆمه‌ڵگای دینیدا چونکه کاتێک هه‌موو ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵگا ده‌بێت ئه‌خلاقیان وه‌ک یه‌ك وه‌هابێت، وه‌ك یه‌ك جل بپۆشن، بخۆن و بخۆنه‌وه، وه‌ك یه‌ک هه‌ڵویست بنوێنن، وه‌ك یه‌ك بیربکه‌نه‌وه، ئه‌وا تۆ کۆمه‌ڵێک خه‌ڵكی له‌یه‌كچوت هه‌یه که هیچ جیاوازییان له گه‌ڵ یه‌کتردا نیه. بێ جیاوازی کۆمه‌ڵگا نه مۆدرێنه و نه سه‌رمایه‌داری. با بێینه سه‌ر ڕه‌هه‌نده فۆکۆییه‌که‌ی، له کۆمه‌ڵگای دیدنیدا ئه‌و تاکه‌كان نیه که خۆیان حوکمی جه‌سته‌ی خۆیان ده‌که‌ن، یان حوکمی رۆحی خۆیان ده‌که‌ن، یان حوکمی ده‌رونی خۆیان ده‌که‌ن به‌ڵکو ئه‌وه دینه له رێگای رێپێدراوی و رێپێنه‌دراویه‌وه، حه‌ڵاڵ و حه‌رام، جایز و ناجایزه‌کانیه‌وه حوکمی ژیانی که‌سه‌كان ده‌کات. چۆنێتی حوکمدارێتی کرۆکی ده‌وڵه‌ت مۆدرێرنه‌یه، کاتێک حوکمداری بێسنوره، ڕه‌نگاڵه‌یه، پڕ له جیاوازیه ئه‌وا کۆمه‌ڵگایه‌كی سه‌رمایه‌داری دێته ئاراوه، کاتێک حوکمداری هاوشێوه‌یه، هه‌مان ڕه‌نگه، ئه‌وا ناتوارێت قسه له کۆمه‌ڵگایه‌كی نوێکه‌ره‌وه، به‌رده‌وام گه‌شه‌كردوو، چالاک بکرێت.
که‌وتاه دین رێگره له میکانیزمه‌کانی گه‌شه، نوێبوونه‌وه، بیرکردنه‌وه‌ی زانستی، ئه‌خلاقی تاک، ژیانی هونه‌ری، چێژدۆستی و زۆر بواری تر. ئێستا بابێینه سه‌ر ئیسلامی سیاسی. ئیسلامی سیاسی له ساته‌وه‌ختی کۆتایی خه‌لافه‌تی عوسمانیدا سه‌ر هه‌ڵئه‌دات. ئه‌م ساته‌وه‌خته بێ مه‌به‌ست نیه. خه‌لافه‌ت وه‌ك سیست‌‌می ئیداره‌ی کۆمه‌ڵگا سیسته‌مێکی دژه ده‌وڵه‌تیه. که‌واته له ساته‌وه‌ختی هاتنی بیری ده‌وڵه‌ت تۆوی دژه ده‌وڵه‌ت ده‌چێنرێت یان بیری ناده‌وڵه‌تی پێش ده‌وڵه‌ت درێژه‌ی پێده‌درێت. خه‌لافه‌ت جۆرێکه له ئیمپراتۆریه‌ت. ئیمپراتۆریه‌ت سیسته‌مێکه جیاواز له ده‌وڵه‌ت. بۆ نموونه ئیمپراتۆریه‌ت سنوری نیه یان سنوری دیاریکراوی نیه به‌ڵکو سنوری بریتیه له سنوری قه‌ڵه‌مڕه‌وی. کاتێک سنور دیاریکراو نیه ئه‌وا کرۆکی سیسته‌می کارگێڕی کۆمه‌ڵگا په‌یوه‌سته به‌شه‌ڕه‌وه. هه‌موو ئیمپراتۆریه‌ته‌کان کاتێک بێتوانابوون له فراوانکردنی پانتاییان له ده‌ست به‌سه‌راگرتنی سامانی خه‌ڵکانی تر، له به کۆیله‌كردنی خه‌ڵكی نوێ ئه‌وا ساته‌وه‌ختی هه‌ره‌سیان ده‌ستی پێکردوه. خه‌لافه‌تی عوسمانی که له نزیک ڤییه‌نا ده‌شکێت ئیتر ناتوانێت زیاتر فراوان بێت بۆیه خاڵی وه‌رچه‌رخانی ده‌ست پێده‌کات. هه‌بوونی بیری ئیخوان وه‌ك بیری دژه ده‌وڵه‌ت، وه‌ك بیری دژه مۆدرێن، ئه‌مڕۆ له کۆمه‌ڵگای کوردیدا به روونی هه‌ستی پێده‌که‌یت.
هۆکاری دژه ده‌وڵه‌ته که دژایه‌تی بیری نه‌ته‌وایه‌تی کوردی ده‌كرێت، که دژایه‌تی عه‌لمانیه‌ت ده‌كرێت. بۆ نموونه هه‌موو هێزه ئیسلامیه سیاسیه‌کانی کوردی کۆکن له دژایه‌تی عه‌لمانیه‌ت، تا ئاستێکی باشیش سه‌رکه‌وتوبوون له فریودانی کۆمه‌ڵگا و خه‌ڵكی ساده که عه‌لمانیه‌ت یانی کوفر. ئه‌م هه‌وڵه له کرۆکی دژایه‌تی ده‌وڵه‌تدایه. ده‌وڵه‌ت یانی عه‌لمانیه‌ت. کاتێک که جه‌نگی سی ساڵه‌ی دینی ئه‌وروپا کۆتایی پێدێت کۆنگره‌ی وێستڤیلیا ده‌به‌سترێت، یه‌کێک له بنه‌ماکانی ئه‌و کۆمنگره‌یه عه‌لمانیه‌ته له گه‌ڵ ده‌وڵه‌تدا. گه‌ر باس له ده‌وڵه‌ت بکه‌ین ئه‌وا ڕاسته‌وخۆ باس له عه‌لمانیه‌ت ئه‌که‌ین. ده‌وڵه‌ت گه‌ر عه‌لمانی نه‌بێت ئه‌وا ده‌وڵه‌تێکی دینیه. ده‌وڵه‌تی دینی یانی ده‌وڵه‌تی ناعه‌قڵ، یانی کورتکردنه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت وه‌ک کۆده‌زگایه‌ك بۆ جێبه‌جێکردنی خواسته ئاینیه‌کان. به پێکهاته‌یه‌كی وه‌ها ناتوانرێت بوترێت ده‌وڵه‌ت. چونکه ده‌وڵه‌تی دینی بریتی نیه له کۆده‌زگای به‌رێوه‌بردنی ژیان و ژیاری خه‌ڵکی وه‌ك ئه‌وه‌ی که ده‌خوازن به‌ڵکو بریتیه له کۆده‌زگایه‌ك بۆ سه‌پاندنی کۆمه‌ڵیک به‌ها و ئه‌خلاقی تایبه‌ت به سه‌ر سه‌رجه‌م تاکه‌كانی ناو سنوری ده‌وڵه‌تدا. به جۆرێک ده‌وڵه‌تی دینی هه‌میشه ده‌وڵه‌تێکی پۆلیسی، حه‌سحه‌سی دڵڕه‌قه، که خۆی له سه‌ری کۆمه‌ڵگاوه داده‌ن‌ێت و کۆمه‌ڵگا وه‌ك پانتاییه‌ك ده‌ىینێت که ئه‌رکی ئه‌وه‌یه به ڕه‌نگه‌کانی خۆی، یان له ڕاستیدا به تاکه‌ڕه‌نگی خۆی ڕه‌نگڕێژی بکات. دیاره ڕه‌نگه زۆرێک بڵێین که ئیسلامی سیاسی له سه‌ر حوکم نه‌بووه، یان ده‌وڵه‌تی دیدنی له ئارادا نیه. به‌ڵام ئه‌مه دیدێکی ه‌‌ڵه‌یه، چالاک بوونی ئیسلامی سیاسی و ئیسلامی شه‌حبی نا مۆدرێن بڕبڕه‌ی پشی ئه‌و کۆمه‌ڵه زۆره له به‌ربه‌ست و گرێکوێرانه‌ن که کۆمه‌ڵگا پێوه ده‌ناڵێنێت. چالاک بوونی ئه‌وان له ناو کایهی کۆمه‌ڵگادا وه‌هایکردوه که ده‌وڵه‌ت له په‌یوه‌ندیه‌كی دژایه‌تی و به‌كاربردن و سازشکردندابێت بۆیان، بۆیه له ئه‌نجامدا ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تیش ئامانجی مۆدرێن بێت ئه‌وا له ئه‌نجامدا بێتوانابووه له فه‌راهه‌م کردنی. بیری دینی رووبه‌رووی ڕاستی کێشه‌كان نابێته‌وه به‌ڵکو هه‌موو کێشه‌یه‌ك له ناو هاوکێشه‌ی دینی و نادینیدا ده‌بینێت.
کاتێک شای ئێران له ئه‌نجامی گه‌شه‌ێ نه‌وت شاره‌کانی ئێران هه‌ڵده‌ئاوسێنێت به خه‌ڵكی لادێی به پشت به‌ستن به داهاتی نه‌وت، ئه‌وا کاتێک که نه‌وت نرخی هه‌‌رزان ده‌بێت و ناتوانرێت درێژه به‌م سیسته‌مه بدرێت خه‌ڵكی له ئه‌نجامدا خه‌ڵکی درێژه ده‌ده‌ن به ناڕه‌زایی ده‌ربڕین ئه‌وا دین دێت ئه‌م قه‌یرانه ئابوریه کارگێڕیه ده‌قۆزێته‌وه بۆ قه‌یرانی به‌هاو ئه‌خلاق له ئه‌نجامدا ئه‌م کۆماری ئیسلامیه دێنێته ئاراوه که هه‌موومان باش ده‌زانین به‌رهه‌مه‌که‌ی چی بوو. دین به‌تایبه‌ت ئیسلامی سیاسی، ه‌‌تا ئێسقان فریوده‌ر و هه‌لپه‌رست و دڵڕه‌ق و ده‌رون ته‌نگ و پڕ له کینه‌یه. قسه‌کردن له مۆدرێرنه له سایه‌ی ئه‌م به‌هایانه‌دا، یان قسه‌كردن له ئازادی، سه‌ربه‌خۆیی، جیاوازی، زانست، به‌های نه‌چه‌سپیو، هه‌موو قسه‌كردنێکی پوچه. کاتێک دین هێنده پڕ له قه‌یران و قه‌یران باره به‌ڵام توانایه‌كی ئێجگار گه‌وره‌ی هه‌یه له نکوڵیکردن، له خۆ پاککردنه‌وه، له هه‌ڵاتن له به‌رپرسیارێتی. دین که ده‌گاته خوێنڕستن خێرا رووپۆشی راسته‌قینه و ناراسته‌قینه دێنێته ئاراوه.
به‌مجۆره هه‌میشه لای خه‌ڵكی سادده سه‌رکه‌توو ده‌بێت له‌وه‌ی که خۆی به پاکی ڕابگرێت. تالیبان ئیسلامی راسته‌قینه نین، کۆماری ئیسلامی ئیسلامی راسته‌قینه نین، قاعیده ئیسلامی راسته‌قینه نین، داعش و هاوشێوه‌کانی ئیسلامی راسته‌قینه نین، ئه‌نسار و السنه و نه‌قشه‌به‌ندی ئیسلامی راسته‌قینه نین، هه‌روه‌ها به‌م شێوه‌یه. گریمان ئه‌مانه راسته‌قینه نین، به‌ڵام بۆچی له ناو کایهی ئیسلامدا دێنه ئاراوه. چونکه کۆمه‌ڵگای ئیسلامی کۆمه‌ڵگایه‌كی دژه ده‌وڵه‌ته. ناتوانێت به عه‌قڵی ده‌وڵه‌ت رووبه‌رووی قه‌یرانه‌کانی ببێته‌وه. عه‌قلی دینی که جێگره و رێگری عه‌قڵی ده‌وڵه‌تیه هه‌میشه خوێنرێژ و دڵڕه‌و خاوه‌ن دیدی پاک و پیس و ڕه‌ش و سپیه. تاکه چاره‌سه‌ر ئه‌وه‌یه که دینی که‌سه‌کان بۆ خۆیان. نه‌ك دین ببێته بنه‌مای پاککردنه‌وه و کوشتوکوشتار له پێناو هێناه ئارای دیستۆپیایه‌كی کوشنده‌دا.
