سەرچاوەی سروشتی كورد بە كورد دەفرۆشرێتەوە؛ توركیا ئاو وەك كارتێكی سیاسی لەدژی ناوخۆ‌و دەرەوە بەكاردێنێت/ ستاره عارف

لەبواری دروستكردنی بەنداودا لەسەر ئاوی هەردو روباری دیجلە‌و فورات توركیا هەنگاوی گەورەی هەڵهێناوە‌و مێژوویەكیشی لەم بوارەدا هەیە، هەڵبەتە دروستكردنی بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاوو بەكارهێنانی لەكەرتەكانی تری وزە‌و پیشەسازی‌و بازرگانیدا گرنگە، بەڵام توركیا لەو روانگەیەوە كە وڵاتێكی خاوەن نەوت یان سامانی سروشتی تر نیە‌و ناكۆكیەكی زۆری لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ‌و دەرەكی هەیە‌و لەناوخۆشدا كۆمەڵێك پرسی چارەسەر نەكراوی هەیە‌و ددان بەمافی نەتەوەكانی تری ناوخۆییدا نانێت، بەكارهێنانی ئاو هێندەی وەك كارتێكی سیاسی دەجوڵێنێت، هێندە بۆ خزمەتكردن‌و پەرەپێدانی ئابوری نیە‌و هەمیشە لەهەوڵدا بوە فاكتەر‌و كارتی سیاسی بۆ هەڕەشە لێكردن‌و سەركوتكردنی ناوخۆ‌و دەرەوەش بەكاربهێنێت بۆ ئەم مەبەستەش چەندین بەنداوی گرنگی لەسەر سەرچاوە كوردییەكان دروستكردوە، بێجگە لەكۆمەڵێك بەرژەوەندی ئابوری بەرژەوەندی رامیاریشی لەپشتەوەیە، لەگرنگترینیان پڕۆژەی گاپە.

ئامانج لەدروستكردنی پڕۆژەی گاپ
پڕۆژەی گاپ كەگەورەترین پڕۆژەی كارۆ ئاوییە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی باشوری رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵەوە واتە باكوری كوردستانەوە‌و لەساڵی حەفتاكانەوە دەست بەدروستكردنی كراوە‌و تا ئێستا تەواو نەبوە، توركیا كە لەسەردەمانێكی كۆنەوە دەستی بەم پِڕۆژەیە كردوە‌و رایگەیاندوە ئامانجی پڕۆژەكە بەرزكردنەوەی ئاستی داهاتی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و زیادكردنی توانایە لەناوچە شاخاوییەكان‌و بۆ باشكردنی داهات‌و ژیانی خەڵكی باشوری رۆژهەڵات واتە باكوری كوردستانە، بەڵام كورد لەگەڵ رای گشتیدا لەوەدا كۆكن كەپڕۆژەكە كارتێكی سیاسیە بەرامبەریان بەكاردێت‌و سوودیان لێ وەرنەگرتوە.

شوێن‌و گرنگی بەنداوەكە بۆ دەوڵەتی توركیا
شوێنی پڕۆژەكە دەكەوێتە خواروی میزۆپۆتامیا‌وە واتە نێوان هەردوو حەوزی دیجلە‌و فوراتەوە كە9 پارێزگای كوردی دەگرێتە خۆی لەوانە شارەكانی”ئادیەمان‌و باتمان‌و دیاربەكر، گازی عەنتاب‌و كیلیس، ماردین، سێرت‌و ئورفە‌و شرناخە”‌و لەساڵی 1970وە بەمەبەستی پڕۆژەی ئاودێری‌و هایدرۆئەلكتریك بەرنامەی پڕۆژەی گاپ لەسەر روباری دیجلە‌و فورات دادەنرێت‌و لەساڵی 1980دا فراوانتر دەكرێت‌و بەرنامەیەكی هەمەلایەنەی لەكەرتەكانی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و وزەی كارەبا‌و دارستان‌و پەروەردە‌و تەندروستی‌و چەند بواری تریشی بۆ زیاد كراوە، بەنداوەكە كە بەنداوی ئەتاتوركیشی لەسەرە لە22 دەربەند‌و 19ناوەندی هایدرۆئەلكتریك پێكهاتووە، لەگەڵ سیستەمێكی ئاودێری هەرێمی یەك ملیۆن هێكتاریی كەتێچونی گشتی پڕۆژەكە 32ملیار دۆلارە‌و لە4/11/ ساڵی 1983وە دەست بەجێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەیە كراوە هەرچەندە مێژویەكی كۆنی لێكۆڵینەوەی هەیە‌و بڕیار بوە لەساڵی 1994دا تەواو بكرێت.
پڕۆژەی گاپ كە پێكدێت لەدروستكردنی دەیان بەنداوی ئاو لەكوردستانی باكور بەگەورەترین بەنداو لەجیهاندا لەقەڵەم دەدرێت‌و بیرۆكەی جێبەجێكردنی پڕۆژەی گاپ دەگەڕێتەوە بۆ 40ساڵ لەمەوپێش‌و تا ئێستا تەواو نەكراوە.

كورد چۆن لەگاپ دەڕوانێت.
بۆچونی كوردی باكور تەواو پێچەوانەی دەسەڵاتە‌و دەڵێن بەهیچ شێوەییەك لەم پڕۆژەیە سوودمەند نابین، چونكە بەهۆی ئەم پڕۆژەییەوە هەزاران گوندی كوردی چۆڵكراون‌و بەناچاری روویان لەشارە گەورەكان كردوە كەئامانجی توركیا تواندنەوەیانە لەرووی فەرهەنگی‌و كەلتورییەوە‌و چەندین شوێنەواری دێرینی كورد لەناوچون وەك شوێنەوارەكانی حەسەن كێف‌و دێرسیم، بۆیە بەپڕۆژەیەكی سیاسی بۆ تواندنەوە‌و لەناوبردنی ناسنامەی كوردی دەزانن.
پسپۆڕان پڕۆژەكە هەڵدەسەنگێنن.

 پسپۆڕێكی رووسی بەناوی”nodem maseti” كەنوسەری پەرتوكی”بەكارهێنانی سەرچاوە سروشتیەكان لەكوردستاندایە”‌و لەدوو بەرگ پێكدێت، لەبارەی ئەم پڕۆژەیەوە دەڵێت، پڕۆژەی گاپ هێندەی نەوتی كەركوك بە گرنگ دەبینم، كەباس لەسەرچاوەی سروشتی كوردستان دەكرێت یەكسەر نەوتی كەركوكمان بیر دەكەوێتەوە، بەڵام لەكوردستاندا ئاویش هێندەی نەوت بۆ سەرچاوەی ژیان‌و ووزە گرنگن”، پێیوایە توركیا پڕۆژەی گاپ بۆ ئاودێری بەناو دەكات، بەڵام زۆر بەبەرنامە پڕۆژەكە بەڕێوە دەبات‌و ئەمەش رێگە خۆش دەكات بۆ دروستبونی پێكهاتەیەكی نوێ لەسەرمایەداری، نمونە لەئورفە زۆرینەی ئەو كەسانەی سوود لەم سیستەمی ئاودێرییە وەردەگرن ئەو ئاغایانەن كەپەیوەندیان بەدەوڵەتەوە هەیە.
وتویشیەتی توركیا ووزەی كارەبا لەروبارەكانی كوردستانەوە بەدەست دەهێنێت‌و وەك چەكێكیش بەرامبەر بەكوردستانی عێراق بەكاریدەهێنێت هەرچەندە ئەم روبارانە موڵكی كوردن، بەڵام وەك چەك بەرامبەر كورد خۆی بەكاردێت.

گۆڕینی پێكهاتەی دیمۆگرافی كوردستان
پێكهاتەی جوگرافی كوردستان بۆ دروستكردنی ئەم جۆرە دەریاچانە لەبارە هەر بۆ ئەمەشە دروستكردنی بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاو‌و سودەكانی تری لەشاری دێرسیمی ئەو وڵاتە خرایە بەرنامەوە، شاری دێرسیم كەشارێكی كوردی عەلەوییە لەساڵی1938وە ناوەكەی بۆ تونجەلی گۆڕا‌وە‌و دروستكردنی 8 بەنداو لەم شارەدا لەبەرنامەدایە كە بەدۆڵی مونزور دەناسرێت‌و هەر لەم دۆڵەدا بەنداوەكانی مەرجان‌و ئوزون چاییر ئەنجامدراوە بەڵام لەبەرئەوەی ئاراستەی ئاوەكەی گۆڕاوە دارو درەختی دەوربەری وشك بون‌و بەنداوی كۆناك تەپەی یەك‌و دوو لەتەواو بوندان‌و پاشان بەنداوی كاڵەتەپە‌و بۆزكایا‌و هارچیك‌و ئاكیاكك لەدروستكردندان‌و بەدروستكردنی دۆڵی مونزور هەزاران گیانەوەر لەناوچون‌و ژینگەی ئەو ناوچەیە تووشی زیان بوو.
توركیا بەئامانجی كۆنترۆڵكردنی ئەو شوێنە كوردییانە بەتایبەتی لەرووی سەربازییەوە بەنداو دروستدەكات‌و لەلایەكی تریشەوە دەوڵەمەندی ئەم شوێنانە هۆكارن بۆ ئەم پڕۆژانە‌و ئەمە كێشەی كورد لەداهاتوودا قورستر دەكات.

كێشەكانی وڵاتانی دراوسێ لەسەر ئاو
تا ساڵی 1960‌و1970كانی سەدەی رابردوو عێراق‌و سوریا سوودیان لەئاوی هەردوو رووباری دیجلە‌و فورات وەردەگرت، سەرەڕای ئەوەی مستەفا كەمال ئەتاتورك لەساڵانی سەردەمی خۆیدا داوایكردبوو لێكۆڵینەوە لەسەر ئاوی ئەو روبارانە بكرێت، لەساڵی 1936وە كۆمیسیۆنێك بەناوی كۆمیسیۆنی فورات بۆ لێكۆڵینەوە پێكهێنرابو‌و، بۆیە لەساڵی 70دا توركیا ئەو كاتەی نرخی نەوت لەجیهاندا گران بوو، لەسەر ئەم ئامادەكارییە دەستیكرد بەدروستكردنی بەنداو‌و یەكەم بەنداویش بەنداوی “كەبان” بو بەم شێوەیە دەستی كرد بەكۆنترۆڵكردنی ئاوی میزۆپۆتامیای ژوور‌و سوریا‌و عێراقیش ناڕەزاییان لەم هەنگاوە دەربڕی، پاشان دەست بەپڕۆژەی گاپ كرا كەچی تا ئەم ساڵانەی دوایش ناوچە كوردییەكان لەباكوری كوردستان لەكارەبا بێ بەش بوون.
پاش بیست ساڵ لەبەكارهێنانی ئاوی هەر دوو روبار بەشێوەیەكی هاوبەش هەر سێ وڵاتی عێراق‌و توركیا‌و سوریا دەستیانكردەوە بەگفتوگۆ لەسەر چۆنیەتی دابەشكردن‌و زیادكردنی بەشە ئاو بۆ هەر دوو وڵات لەلایەن توركیاوە، عێراق داوایكرد لیژنەی سێ قۆڵی لەم بوارەدا چالاك بكرێتەوە بۆ گفتۆگۆكردن لەسەر كێشەكە‌و نەتەوە یەكگرتوەكانیش لەساڵی1997دا پەیماننامەی ئاوی ئامادەكرد‌و داوای لەم وڵاتانە كرد مۆری بكەن، بەڵام توركیا پەیماننامەكەی ئیمزا نەكرد، چونكە ئەو دەیەوێت تاكلایەنە روبارەكان بخاتە ژێر دەستی خۆیەوە‌و وەك فشارێك لەكات‌و ساتی خۆیدا بەكاری بهێنێت، كەزۆر لەوڵاتە عەرەبیەكانیش دژی ئەم هەڵوێستەی توركیان بەتایبەتی لەو كاتەدا كەمیدیاكانی توركیا ئاشكرایانكرد كەكۆمپانیا ئیسرائیلیەكانیش دەستیان لەم پڕۆژەیەدا هەبوە‌و ناردنی ئاویش بۆ وڵاتانی عەرەبی بەبۆری‌و بەرێگەی ئیسرائیلدا دەڕوات، بۆیە پڕۆژەی ئاوی ئاشتیشیان كەتوركیا دەستی پێكردوە رەتكردۆتەوە.

 توركیا ئەم بەنداوانە وەك هەڕەشە لەسەر عێراق‌و سوریا بەكاردێنێت لەمانگی شوباتی ساڵی1990دا تەواوی ئاوی فوراتی لەسەر هەردوو وڵات گرتەوە، پاشان لەپێناو وەرگرتنی قەرز لەبانكی جیهانی‌و بۆ تەواوكردنی پڕۆژەی گاپ توركیا بڕیاریدا لەهەر چركەیەكدا 500مەتر چوار گۆشە ئاو بەسوریا بدات، بەڵام سوریا لەساڵی1991دا باسی لەوەكرد كەتوركیا ئاستی بەردانەوەی ئاوی دابەزارندوە‌و لەهەر چركەیەكدا300-350مەتر چوارگۆشە ئاوی بۆ بەردەداتەوە.
تۆرگۆت ئۆزاڵ بۆ سوود وەرگرتن لەهەردوو شەڕی كەنداو لەعێراق پەلەی لەدروستكردنی گاپ كرد‌و لەساڵی1997دا توركیا یەكەم وڵات بو بەرامبەر پەیماننامەی ئاوی نەتەوە یەكگرتوەكان رابوەستێت‌و ئیمزای نەكات.

ئاو بەرامبەر دژایەتی پرسی كورد

 وەزیری دەرەوەی توركیا ئەحمەد داود ئۆغڵۆ رۆژی31/8/2009 سەردانی عێراقی كرد‌و لەگەڵ حكومەتی عێراقدا تایبەت بەتەقینەوەكانی 19ی ئاب كۆبویەوە‌و عێراق سوریای تۆمەتبار كرد بەناردنی تیرۆر بۆ وڵاتەكەی تەوەری سەرەكی سەردانەكەی ئۆغڵۆش بۆ عێراق قۆستنەوەی ئەو خاڵە بو بۆ فشار خستنە سەر سوریا‌و ملدان بۆ داواكانی توركیا لەبنەڕەتدا سەردانەكەی ئۆغلۆ وەك نیشاندانی هاوخەمیەك بوو بۆ عێراق، كەسوریا لەبەرئەوەی دەستی لەناردنی تیرۆر بۆ سنورەكان هەیە توركیاش گەمارۆی دەخاتە سەر‌و بڕی ئاوی پێویستی بۆ نانێرێت‌و ئاستی بەردانەوەی ئاوی سوریای كەم كردەوە‌و كێشە دەستیپێكردەوە، ئەمە لەراستیدا سازشپێكردنی سوریا بو لەلایەن توركیاوە بەپەسەندكردنی مەرجەكانی لەوانە راكێشانی سوریا بۆ ئەو هەنگاوەی توركیا لەبواری چارەسەری پرسی كوردا هاویشتویەتی، كە لەدواییدا سوریا بڕیاری دا لێبوردنی گشتی بۆ 2هەزار گەریلای كوردستانی سوریا دەربكات لەچوارچێوەی ئەو یاسایەی خۆیان ناویان ناوە یاسای پەشێمانی‌و ئێستا ناوەكەیان گۆڕیوە بەشێوەیەكی تاكتیكی كەئەمە خزمەتە بەپڕۆژەكەی توركیا لەبەردەم جیهاندا كە ئەمساڵ تاوتوێكردنی ئەندامێتی توركیا بۆ یەكێتی ئەوروپا دەست پێدەكاتەوە.
گرتنەوەی ئاو لەعێراق‌و سوریا لەلایەكەوە ناچاركردنی سوریا‌و عێراقە بۆ رێگەگرتن لەهاتوچۆی گەریلاكانی پەكەكە لەسنورەكانیاندا‌و رازیكردنیشیانە بۆ قایلبون بەكڕینی ئاو لەتوركیا كەبەپڕۆژەی ئاوی ئاشتی ناسراوە، بۆ مەبەستی دووەمیان كەسەرەكیترە لای توركیا‌و بەو بیانوەی لەعێراقدا روویدا سەردانی وڵاتی میسر‌و هتدی كرد، توركیا لەسەردانەكەیدا بۆ عێراق رایگەیاند كەئەوان بۆ ناوبژیوانی نێوان سوریا‌و عێراق هاتون، بەڵام وتەبێژی حكومەتی عێراق عەلی دەباغ لەلێدوانێكدا رایگەیاند ئەوان پێویستیان بەناوبژیوانی هێزی تر نیە‌و خۆیان كێشەكان چارەسەر دەكەن.
لەسەردانەكەی مانگی 3ی ئەمساڵی عەبدوڵا گویل سەرۆك كۆماری توركیاش بۆ ماوەی48 كاتژمێر بۆ عێراق كە رێكەوتننامەیەكی ئابوری لەگەڵ تاڵەبانی مۆر كرد بۆ بەردانەوەی زیاتری ئاوی عێراق، لەبەرامبەردا داوای لەسەرانی كورد كردبو كەهاوكاری توركیا بكەن بۆ لەناوبردنی پەكەكە‌و تاڵەبانیش یەكسەر رازی بوو حكومەتی هەرێمیش پشتگیریان بۆ دووپاتكردەوە.

ئاو بۆ بنەبڕكردنی سەرهەڵدانی كوردی

 بەگوێرەی توركیا ئەگەر پڕۆژەی ئەم بەنداوانە سەركەوتوو بن ئیدی راپەڕینی كوردی وەك ئاگری‌و دێرسیم‌و كۆچگیری‌و بۆتان‌و تەندورەك سەرهەڵنادەنەوە، چونكە بەگوێرەی توركیا كێشەی كوردەكان بێكاری‌و لەلایەنی ئابورییەوەیە، بەڵام وێڕای ئەو خەونانەش پەكەكە لەساڵی1984دا شەڕی چەكداری دەستپێكرد كەهاوكات بو لەگەڵ دروستبونی گاپدا، هەر ئەمەش فاكتەر بو كە لەسەرەتای گاپەوە چەندین شوێنەواری مێژویی‌و كلتوری كوردی كرد بەژێر ئاوەوە‌و ملیۆنان كوردی ئاوارەی شارە گەورەكان كرد‌و هێشتا بێكاری‌و نزمی ئاستی كۆمەڵایەتی‌و ئابوری لەو وڵاتە چارەسەر نەكراوە.
شەڕی داهاتوو شەڕی ئاو دەبێت.
توركیا لەساڵی1973-1975وە پێویستی وزەی كارەبای لەروسیا‌و بۆلگارستانەوە دەستگیر دەكرد‌و كاری بە90%ی توانستی هایدرۆلیكی خۆی نەدەكرد، بەلۆژیكی بەدەستخستنی زیاتری ووزەی كارەبا پەرەی بەپڕۆژەی گاپدا.

 شارەزاییان پێیانوایە پێدەچێت شەڕی سێهەمی جیهانی لەسەر ئاو بێت بەو بەڵگەیەی ئیسڕائیل چوار جار لەگەڵ لوبنان‌و میسر‌و فەلەستیندا شەڕی ئاوی كردوە‌و هیندستان لەم پەنجا ساڵەی دواییدا 56 ملیۆن كەسی بەهۆی دروستكردنی بەنداوەوە توشی ئاوارەیی كردوە‌و لەدروستكردنی بەنداوەكانی دۆڵی مونزوری دێرسیم‌و گاپدا هەمان سیاسەت پەیڕەو دەكرێت.
بەپێی تازەترین ئامار توانای بەرهەمهێنانی توركیا بۆ وەرگرتنی ئاو 91مەتر سێجا زیادی كردوە، لەكاتێكدا 33مەتر سێجای پێویستە‌و بەنیازیشە 11ملیار‌و نیو ئاو لەرووباری فورات گل بداتەوە، ئەمەش كاریگەری بۆ سەر عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش بەتایبەتی دەبێت‌و بەم شێوەیە جۆرێك لەناچاركردنی هەرێمی كوردستانیش دەبێت بۆ ئەوەی هەڵوێستیان بەرامبەر توركیا نەرمتر بێت‌و پشتگیری لەپڕۆژەكانی بكرێت هەرچەندە زیانی هەرێم‌و كوردیشی تێدا بێت، بۆیە دەبێت لەكوردستاندا بەگەڕخستنی عەقڵی ئابوری‌و دەستكردن بەهەڵبەستی بەنداو بۆ گلدانەوەی ئاو‌و وەرگرتنی تەدبیری پێویست بخرێتە كارەوە‌و رێگە بەئێران‌و توركیاش نەدرێت سەرچاوەكانی هەرێمیش وشك بكەن.

 پڕۆژەی گاپ لەبنەڕەتدا وەك پڕۆژەیەكی گەشەپێدان‌و ژیانەوەی هەرێمەكە دەستنیشانكرا، بەڵام مەبەستی سەرەكی سوود وەرگرتن بو لەسەرچاوە ئاوییەكانی كوردستان‌و گۆڕینی بەپێی پێویستی خۆی بەوزەیی كارەبا‌و خۆكردنە خاوەنی دیجلە‌و فورات ئامانج لەمانەش پەیڕەوكردنی ستراتیژییەتێكی باڵایە بەسەر رۆژهەڵاتی ناوینەوە بەگشتی‌و عێراق‌و سوریا بەتایبەتی چونكە لەسنورەكانیاندا هێزی پەكەكە هەیە، كە ناچاریان بكات پەیوەندیەكانیان لەگەڵ توركیادا پەرەپێبدەن‌و ملكەچی بن.

http://www.chawyxelk.c
om/Detail.aspx?id=1243&TypeID=4&AutherID=271

رابؤرتيكي شيكاریی نووسه‌ر له سايتی چاوی خه‌ڵک