نیتشە دژ بە دیالێكتیك/ ژیل دولوز، و.له فه‌رانسه‌ییه‌وه: عه‌بوبه‌کر جاف

دیالێكتیك بیركردنەوەی كۆیلەیە

فەلسەفەی مۆدێرن كۆمەڵێك دیدی جیاواز پێشكەشدەكات,ئەمەش گەواهیدانە لەسەر بەهێزیی و زێندوییەتی, بەڵام مەترسی و ترسناكیش بۆ ئەقڵ لە خۆی دەگرێت.چی تێكەڵەو پێكهاتویەكی نامۆ و سەیرە لە ئۆنتۆلۆژیاو ئەنترۆپۆلۆژی,لە ئیلحاد ( (atheisme و تیۆلۆژی.لە ناو ئەم پێكاهتن و پەیوەندیە گۆڕاوانەدا, ئەوەی پێكدێنێت و شكڵبەندی دەكات,كەمێك لە ڕۆحانیەتی كریستیانیزم,كەمێك لە دیالێكتیكی هێگڵی ,كەمێك لە فینۆمینۆلۆژیا وەك سكۆلاستیكی مۆدێرن ,كەمێك لە تیشكدانەوەو بریسكەی نیتشەیی fulguration nietzscheenne “)),پێكهاتویەكی سەیر,ماركس و پێش-سوقراتییەكان دەبینی,هێگڵ و نیتشە, هەندێكیان دەستی هەندێكی تریان گرتوو لە سەمایەكی خولاوخولدا ئاهەنگ بۆ تێپەڕاندنی میتافیزیكیا ساز دەكەن,تەنانەت بۆ مەرگی فەلسەفەش بەڕویەكی گەمارۆدراو تایبەتكراودا. ڕاستە نیتشە بە ڕوی خۆیدا ئاشكرایی بانگەشەی “تێپەڕاندنی میتافیزیكیا”ی ڕاگەیاند depasser la metaphysique )) (….ئەمەش هەر ئەوە بو كە گاری كردی, لەو شتەی كە ناوینا ” پاتافیزیكیا”,بە گەڕانەوەی, بە پشتئەستوری بە ئیتیمۆلۆژیا.

لەم كتێبەدا هەڵمانداوە هاوپەیمانییە مەترسیدارو ترسناكەكان جیابكەینەوە,لێكیان دابڕین. ئێمە وا وێنای نیتشەمان كردبوو كە خاوەنی گەمەكردنێكە كە هی نیتشە نییە.نیتشە لە بارەی فەیلەسوفەكانی هاوسەردەمی خۆی و فەلسەفەی ئەو كاتە دەڵێت :رەسمكردنی ئەوانەی پێشو كە هەرگێز بڕوای پێنەهێنرابوو,ڕەنگە لە بارەی فەلسەفەی ئیستاشەوە هەمانشت بڵێت, نیتشەخوازی, هیگڵخوازی, هۆسیرڵخوازی بەش و پارچەی ڕەونەقدارن لە فكری نوێ.

هیچ دانوستان و سازانێك مومكین نیە لە نێوان هێگڵ و نیتشەدا.فەلسەفەی نیتشە گرنگییەكی پڕ بێنەوبەردەی گەورەی هەیە,فەلسەفەی نیتشە ڕەدتكردنەوە و ئەفەرۆزكردنێكی ڕەهای دیالێكتیكە,فۆرمێكی ئەنتی-دیالێكتیكی ڕەهای لە خۆی گرتووە,وە سەرجەم ئەو ئەفەرۆزكردن ونهێنی و شاراوەییانەی خستۆتە ئەستۆی خۆی كە دیالێكتیك هەڵگرێتی و دیالێكتیك بووە بە لانەی كۆتایی بۆیان,واتە دواین لانەیان, ئەوەی شۆپنهاوەر خەونی پێوەیە بینی , بەڵام بێ ئەوەی بتوانێت تەحقیقی بكات,وەك ئەوەی لە تۆڕ و هێڵی كانتی و رەِشبینیەوە وەرگیرابوو,لە گەڵ وەرگرتن و دروستكردنێكی دابڕان rupture)”)( لە گەڵ شوپنهاوەر (نیتشە وێنەیەكی تری بۆ فكر كێشا,وە فكری لەو بارستایی و گرانیانە ڕزگاركرد كە دەبوایە لابردرێن).

سێ ئیدیا دیالێكتیك دیاری دەكات: ئیدیای دەسەڵاتی نێگەتیف( un pouvpir du negatif) وەك پرانسیپێكی تیوری كە لە دژبون و بەرەنگاربونەوەدا مانێڤست دەبێت. ئیدیای بونی بەهایەك بۆ (ئازار و دڵتەنگی و نگەرانی une valur de la souffranc e et tristesse)), پێدانی بەهاو نرخێك بۆ ( كەڵكەڵەو ئارەزوە غەمگینەكانpassions tristes ) ) وەك پرانسیپێكی پراتیكی كە لە دابەشكردن و پەرتكردنەكاندا خۆی مانێڤست دەكەن,ئیدیایەكی پۆزەتیڤبون وەك دەرئەنجام و دەرهاوێشتەی تیۆری و پراتیكی خودی نەفیكردن negation meme)).

زێدەڕۆیی تێدا نییە ئەگەر بڵێن سەرجەم فەلسەفەی نیتشە لە و بێنەو بەردەو كێشمەكێشەدا پەردەهەڵماڵینە لەسەر ئەم سێ ئیدیایە.ئەگەر دیالێكتیك ڕەگەزە تێۆرییەكەی لە پێكدادان و دژبوندا ببینێتەوە,ئەوا پێش هەر شتێك ویەكەمینجار وێنەیەكی ساختەمان پیشان ئەدات لە بارەیی جیاوازیەوە, (وەك چاوی مانگا),جیاوازی لە وێنەیەكی هەڵگەراوەدا نیشان دەدات.دیالكتیكی هێگڵی بیركردنەوەیە لە بارەی جیاوازیەوە ,بەڵام وێنەكەی هەڵدەگەڕێنێتەوە, دیالێكتیكی هێگڵی باش بیری لە جیاوازی كردۆتەوە بەڵام وێنەمدكەی هەڵگەراندۆتەوە,لە بری ئیسپاتكردنی جیاوازی L’affirmation de la difference)), نەفی ئەوە شتە نیشان دەدات كە جیاوازە, لە ئیپساتكردنی خوددا نەفی ئەویترa l’affirmation de soi ,la negation de l’autre )) , وە شوێنگرتنەوەی ئیسپاتی ئیسپات به‌نەفی نەفی بەناوبانگ. بەڵام ئەم هەڵگەڕانەوەیە مانای نییە,ئەگەر ژیانێكی پراتیكی بەربەدا نەكرێت لە لایەن كۆمەڵًێك هێزەوە كە لە بەرژەوەندیاندایە بەمشێوەیە پراتیكی بكەن.

دیالێكتیك گوزارشت لە سەرجەم كەڵەكەبون و پێكهاتووەكانی هێزه‌ ئیرتیكاسی و نیهیلیزمیەكان دەكات des forces reactives et du nihilisme) ,میژو و پەرەسەندنی پەیوەندییەكانیان . پێكدادان و دژبونەكان لە شوێن و جیگەی جیاوازی, ئەمەش لە گەڵیدا سەركەوتنی هێزە ئیرتیكاسیەكانە ,ئەو هێزە ئیرتیكاسیانەی كە لە ئیرادەی عەدەمنla volonte de nean )) ,ئەمەش دۆزینەوەی ئەو پرەنسیپەیە كە گونجاو و لەبارە بۆیان. بیرەوەری تاڵ بەدەستەوە ناڵین (گێنگڵدان ressentiment) )پێویستی بە كۆمەڵێك پیشەكەی نەفیكردن هەیە.

دوو نەفیكردن هەیە لە پێناو بەرهەمهێنانەوەی تارمایی ئیسپاتیدا, ئیدیالی زوهدیش L’ideal ascetique ) پێویستی بە یادەوەری تاڵ و تلانەوە وی خود و هەست بە گوناهكردن هەیە, لە نمونەی جادوگەر و كاركردنی لە گەڵ وەرەقە ساختەكانیدا,لە هەموشوێنێكدا كەڵكەڵەو مەیلێكی غەمگینانە,ویژدانی بەدبەخت و بیمار بە تەواوی بابەتی دیالێكتیكە.دیالێكتیك پێش هەر شتێك بیركردنەوەی ئینسانێكی تۆرییە,لەمیانەی پەرچەكرداریدا بەرانبەر بە ژیان, وە خەریكی حوكمدان و داوەریكردنە لە سەر ژیان بە هەڵسەنگاندن و بەراوردكرن و سنوربەندكردنی.

بە پلەی دووەم, بیركردنەوەی قەشەیە (pretre “كاهینە”,كاتێك ژیان ملكەچی كاری نەفی دەكات , ئەو پێویستی بە نەفییە بۆ توندو تۆڵكردنی تواناو دەسەڵاتەكانی ,ئەمەش ئیرادەیەكی نامۆ پیشان دەدات تا ببێتە هۆی سەركەوتنی هێزە ئیرتیكاسییەكانdes forces reactives ) ). دیالێكتیك بەم مانایە بە تەواوی ئیدۆلۆژیای كریستیانیزمە و “مەسیحیەت”,لە دوا پلەدا فكرو بیركردنەوەی كۆیلەیە ئەو كاتەی كە گوزارشت لە ژیان دەكات لە خودی خۆیداو , وە گوزارشت لە صەیرورەی-ئیرتیكاسیانەی گەردون و و جیهان دەكات .تەنانەت ئەو ئیلحادو ئەتێیزمەی پێشكەشمان دەكات ,ئیلحادێكی ئیكلیرۆسییە,تەنانەت وێنەی سەردار وێنەی كۆیلەیە,توشی سەرسورمان نابین ئەگەر ببینین دیالێكتیك تەنها تارمایی ئیسپات la fantome d’affirmation )) بەرهەمدێنێت,ئەگەر چی ئەمە لە بەرانبەر پێكدادان و بەریەككەوتن و دژایەتییەكی تێپەرێنراویشدا بێت,وێنەیەكی پۆزەتیڤبون دەبینیتەوە كە بە شێوەیەكی ڕیشەیی خراپكراوە تێكدراوە.ئەرێنی بونی دیالێكتیك ,یان واقع لە دیالێكتیكدا, “بەڵێ ی گوێدرێژە le oui d’ane”كەر” ە.كەر”گوێدریژ”لەو بڕایەدایە كە ئیسپاتدەكات لە چونكە دەچێتە ژێربار,بەڵام ژێرباركەوتن تەنیا بۆ ئەنجامەكانی نێگەتیفە,مەیمونەكەی زەرادەشت كە بەسەر شانماندا باز بدات,ئەوانەی ژێر بار دەخرێن هەمیشە ملكەچی ئەو بڕوایانەن كە,دەتوانن ئیپساتی بن,وە ئیسپاتبكەن لەو ئەو كاتەی كەبارەكە هەڵدەگرن و بار لە خۆیان دەنێن,. كەر لە پێستی شێردا,ئەمەش ئەو شتەیە كەنیتشە ناوی ناوە “ئنسانی ئەم زەمانە”. L’homme de ce temps))

گەورەیی و مەزنی نیتشە لەوەدایە كە توانی ئەم دوو “درەختە “لێك جیا بكاتەوە,یادەوەری تاڵ و و هەست بە گوناهكردن, ویژدان بیماری ressentiment et mauvaise conscince),ئەگەر فەلسەفەی نیتشە تەنیا ئەم ڕوەی هەبوایە ئەو كاتە گرنگییەكی لە ڕادەبەدەرو مەزنی دەبوو,بەڵام بێنەو بەردەو كێشمەكێشەكە,لای ئەو تەنیا هێرشبردنە كە بە پلەیەكی قوڵ شوێنپێ هەڵگیراوەو شوێنی كەوتووە,كاراو ئیسپاتییە active et affirmative )).,دیالێكتیك لە ڕەخنەی كانتەوە یان لە ڕەخنەیەكی ساختەو موزەیەفەوە سەریدەرهێنا و دەرچو . پێكهێنان و هەستانە سەرپێی ڕەخەنەیەكی ڕاستەقینە شوێنكەوتوی فەلسەفەیەكە كە لە خۆیدا نەشو نما دەكات,وە نەفی ناهێڵێتەوە, تەنیا بەو پێیەی شێوازی ژیانكردن نەبێت.

نیتشە ئەوەی لای دیالێكتكییەكان بینی, چەمكێكی ئەبستراكت و ڕوتی گەردونی و تایبەتی بوو,ئەوان ملكەچ و زیندانی و بەندی سیپتۆمەكانن (نیشانەكان, نەگەیشتبون بە “هێزەكان”,وە نەگەیشتبون بەو ئیرادەیەی كەبەها و مانایەك دەبەخشێت .ئەوان لەناو چوارچێوی پرسیاری ( چیەتی “Qu’est-ce que ? دا دەسوڕانەوە, پرسیارێكی دژ بە پلە ئیمتیاز.نیتشەمیتۆدی تایبەتی خۆی دروستكردبوو: میتۆدی درایمی,تیپۆلۆژی ,جیاكاری , لە فەلسەفەكرد هونەرێكی دروستكرد , هونەری ڕاڤەكردن و هەڵسەنگاندن L’art d’interpreter et d’evaluer “).ئەو بۆ هەموو شتێك پرسیاری (كێQui )ی پێشنیاز دەكرد “واتە لە بری چییەتی پرسیاری “كێ”,ئەوەی كە…ئەمەش دیونیزۆسە, ئەو كەسەی … ئەمەش ئیرادەی هێزە وەك پرانسیپێكی پلاستیكی و ژینالۆژی.

ئیرادەی هێز, هێز نییە, بەڵكو ڕەگەزێكی جیاكاریە كە لە یەككاتدا پەیوەندی هێزەكان “( چەندێتی ) هێز “و “چۆنێتی هێز لە پەیوەندییەكاندا دیاریدەكات . لە ناو ئەم ڕەگەزی جیاوازیەدایە كە ئیسپاتكردن خۆی مانێڤست دەكات ,وە بەشێوەیەكی داهێنەرانە گەشەی پێ دەكات,.ئیرادەی هێز(توانین) پرەنسیپی ئیسپاتی جۆراو جۆر و فرەییە (جۆراو جۆری ئیسپات” پرەنسیپی بەخشین و ئەو فەزیلەتەی كە دەیبەخشێت . جۆراوجۆری و فرەیی,صەیرورە, ڕككەوت دەبنە بابەت وو ئۆبژێی ئیسپاتكردنی بێگەردو پاكL’affirmation pure ) ) .ئیسپاتكردنی جۆراو جۆر و فرەیی پرسێكی تیۆرییە وەك چۆن شادییەكی جۆراو جۆر پرسێكی پراتیكییە. یاریزان و گەمەكار هیچ نادۆڕێنێت, تەنیا لەو كاتە نەبێت بە پێی پێویست ناتوانێت ئیسپات بكات,ئەو كاتەی نەفی لە ناو ڕێككەوتدا بەرهەمدێنێتەوە , وە پێكدادان و دژایەتی لە ناو صەیرورەو جۆراوجۆریدا.

زار هەڵدانێكی ڕاستەقینە بە ناچاری و بە پێویستی گەڕانەوەیەكی براوەو بردنەوە بەرهەمدێنێت ,ئەوەی كە بەرهەمهێنانی زار هەڵدان دەگەڕێنێتەوە . ڕێككەوت ئیسپات دەكەین, وە هەروەها ناچاری و پێویستیمان بە ڕیككەوت,صەیرورە,بونی صەیرورەیی : جۆراوجۆرو فرەیی,یەكێك لە فرەییەكان . ئیسپاتكردن خۆی كەرتدەكات , پاشان كەرتی دەكاتەوە,توڕی دەدات بۆ بەرزترین و ئەوپەڕی هێزو توانای خۆی ,جیاوازی پێچەوانە دەكاتەوە و سەرلەنوێ بەرهەمی دێنێتەوە.گەڕانەوەی هەمیشەیی L’enternel retour ) توانا هەرە باڵایە, سێنتێزی ئیسپاتكردن كە پرەنسیپەكەی خۆی لە ئیرادەدا دەدۆزێتەوە.توندوتۆڵی ئەوەی ئیسپات دەكات دژ بە كێشی نەفی le poids du negetif ) )ە,گەمەكانی ئیرادەی ویست كاركردنی دیالێكتیك,ئیسپاتیكردنی ئیسپات,دژ بە نەفی نەفی بەربڵاو دەركەوتوو.l’affirmation de l’affirmation contre negation de la negation)

ڕاستە یەكەمجار نەفی وەك سیفەت و چۆنێتی ئیرادەی هێز دەردەكەوێت ,بەڵام بەو مانایەی كە پەرچەكدار سیفەتی هێزە .بە شێوەیەكی قوڵتر نەفیكردن هیچ نییە جگە لەوەی ڕویەكی ئیرادەی هێزە ,ئەو ڕو دەموچاوەی كە دەیناسین و دەیبینین ,بەو ئەندازەیەی كە مەعریفەت لە سنوری خۆیدا گوزارشكردنە لە هێزە ئیرتیكاسیەكان. ئینسان تەنیا لە شوێنێكی هەژار و تەریكراوی زەویدا نیشتەجییە, وە تەنیا لەو صەیرورە-ئیرتیكاسییە تێدەگات كە تێی دەپەڕێنێت و شكڵبەندی دەكات.هەر لە بەر ئەمەیە مێژوی مرۆڤ مێژوی نیهیلیزمە,بە شێوەیەكی نەفی و پەرچەكرداری.بەڵام مێژوی درێژی نیهیلیزمیش كۆتایی هەیە.خاڵی كۆتایی ئەو كاتەی نەفی دژ بە خودی هێزە ئیرتكاسییەكان هەڵدەگەڕێتەوە.ئەم خاڵەش گۆڕین و تەحویل و هەڵسەنگاندن دیاریدەكات لە سەر بنەمای جیاوازی , نەفی, تواناو هێزی تایبەت بە خۆی وندەكات,دەبێت بەكاراییەك و كارا دەبێت ,تەنیا لە ڕێگەی بونی تواناو هێزی ئیسپاتكردنەوە نەبێت ناگەڕێتەوە.

نەفی كوالێتێی خۆی دەگۆڕێت,دەچێتە خزمەتی ئیسپاتەوە ,وای لێ دێت بەهایەكی نامێنێت تەنیا وەك پێشەكی و دەروازەیەكی هێرشبەرو دوژمنكارانەی وێك هاتوو یەكانگیر. نەفی, وەك نەفیكردنی پۆزەتیڤێتی بەشێكە لە كەشف و دۆزینەوەكانی نیتشە دژ بە دیالێكتیك. بەهەمان شێوەش ئەگەر لە بارەی تەحویلەوە قسە بكەین ئەو كاتەی كە ,دەبێت بە مەرجێك بۆ گەڕانەوەی هەمیشەیی,بەڵام بەمشێوەیەی لە گۆشەنیگایەكی پرەنسیپیانەی قوڵەوە شوێنی دەكەوێت.چونكە ئیرادەی هێز گەڕانەوەی هەمیشەیی ناسەپێنێت و فەرزی ناكات تەنیا لەو شوێنەدا نەبێت كە موسبەتە: هەر ئەمە دەبێتەهۆی گۆڕینی نەفیكراو و بەرهەمهێناوەی ئسپیات دەگەڕێنێتەوە,لە هەمانكاتداكە یەكێكیان بۆ ئەویتر دەبێت, یان یەكێكیان لەناو ئەویتردا دەبێت, واتە گەڕانەوەی هەمیشەیی “بون”ە, بەڵام بون هەڵبژێردراو و هەڵبژاردنە L’etre est selection )) .ئیسپات وەك تەنیا سیفەتی ئیرادەی هێز دەمێنێتەوە , وە كردە و ئەكسیۆنیش وەك تەنیا سیفەتی هێز, وە صەیرورەی -كارایی وەك شوناسێكی داهێنەرانەی هێزی ویستن la volonte de vouloire )).

ناونیشانی سه‌ره‌کیی وتاره‌که: NIETZSCHE CONTRE LA DIALECTIQUE

سەرچاوە: GILLES DELEUZE, NIETZSCHE ET LA PHILOSOPHIE ,PRESSES UNIVERSITAIRE DE FRANCE,1962.P223-226.