زاگرۆس پۆست
لە ساڵی ١٩٧٥دا، سەردەمی لاوازیی بەرەی سەرمایەداری و شکانی ئەمریکا لەشەری ویتنامدا و پەلەقاژەی بەرەی سەرمایەداری لە ئاست بەرەی بە ناو سۆسیالیستیدا، کە لەراستیدا بەرەی سەرمایەداریی دەوڵەتی بوو، بار و دۆخی گشتیی جیهان بوو. لایەنەکانی سەوداگەر بە مەسەلەی کورد ئێران و عێراق بوون کە هەردوو وڵات لەباری ئابوریەوە گەشەیان سەند بوو و بە خێری فرۆشی بە لێشاوی نەوت، گیانێکی تازەیان بە خۆوە گرتبوو و هێز بوون. دەڵاڵەکە ئەلجەزایەر بوو بە نوێنەرایەتی وڵاتە عەرەبیەکان و پاڵپشتیی بەرەی ئیمپریالیستی. کالاکە کوردستان بوو و شۆڕشی کورد لە باشوری کوردستان بە بەڕێوەبەرایەتی پارتی و سەرکردەیی بارزانیی نەمر.
لەو کاتدا، عێراق و ئێران وەک دوو داگیرکەری ناو ماملەکە بە هێز بوون و دوو جەمسەری زلهێز واتە شورەوی و ئەمریکا هەرکام پشتی لایەنێکی کێشەکەیان لە باشوردا گرتبوو، شۆڕشی کورد لەناو خۆیدا بە هۆی خۆفرۆشان و ڕایەڵەی بە هێزی سیخوڕی ئێران لەناو پارتیدا، لەناوخۆشی هڵوڵ و پوک بوو. شادەماری ژیانەکەی یارمەتیی ئێران و بەرەی ئەمریکا بوو. بەڵام دیسان ئەو داپلۆسانە سەرتاپای بەڕێوەبەرایەتی و لایەنە سیاسیەکانی دانەگرتبوو. هەر بۆیەش پاش مامڵە پێکردن هەمدیسان گەرچی کوردیان فرۆشت، بەڵام شۆڕش بە برینداری و نەخۆشیەکانی پێوەندیدار بە خۆتێخزاندنی دەس و پێوەندەکانی داگیرکەرانەوەش، بووژایەوە.
ئێستا لە هەلومەرجێکی دیکەدا هەمدیسان ئەم سێناریۆیە دووپات بۆتەوە. ئەکترەکان گۆڕاون. بار و دۆخ گؤڕاوە. بەڵام ناوەرۆکی پیلانەکە وەک خۆی ماوە و مەبەست فرۆشتنی کوردە بە قازانجی داگیرکەرانی کوردستان.
چاوپێکەوتن و پێکهاتنی روسیە، ئێران و تورکیە بۆ کۆتایی هێنان بە شەری سوریە، درێژەی ئەو پێلانەیە کە ئەو سێ وڵاتە بە بڵاو بوونەوەی دەنگۆی ڕفڕاندۆم لەسەر بناخەی بەرژەوەندیە هاوبەشەکانیانەوە دەستیان پێکردوە، دایان رژشتوە و بە کردەوە هێناویانەتە دی. ئێستاش دەیانەوێ کە دان و ستانەکەیان بە ئەنجام بگەیەنن.
جیاوازی ئێستا لەوەی دایە کە دوو داگیرکەری سەرەکی کوردستان ، واتە تورکیە و ئێران، هەر کامیان لەبارێکی تایبەتیی خۆیان دان. ئێران لەناوەوە بە هۆی سیستێمی ئیسلامی مافیایی دەسەڵاتی مەلاکان، بەرەو ڕووخانە. دزی و ڕاورووتی سامانی وڵاتەکە گەیشتۆتە پلەیەکی ئەوتۆ کە لە مێژووی خەڵکی جیهاندا بێ وێنەیە. نرخی پارەی ئێران لە ئاست دوڵاری شەش تمەن و نیو گەیشتۆتە دوڵاری پینج هەزار تمەن. بڵاو بوونەوەی ماددە هۆشبەرەکان و لەشفرۆشی بە شێوەی فەرمیی شیعی گەیشتۆتە ئەوپەڕی بەربڵاوی. توێژێکی خنکاو لە سەروەت و ساماندا و کۆمەڵگایەکی بەرفراوانی هەژاران پێکهێنەری ئەو وڵاتەیە. دەستێوەردانی ئێران لە سەرتاپای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و یەمەن ئەو دەوڵەتەی بەرەو بنبەستی سیاسی و دارایی بردووە. خەرجی دەزگاکانی تیرۆر و سەرکوتکردنی ناوخۆ و پشتیوانی لە تیرۆریستە ئیسلامیەکان پشتی دارایی نەخۆش و دزلێدراوی ئێرانی چەماندۆتەوە. خولیای زیندووکردنەوەی ئیمپراتوری شیعی سەفەوی، کە بە دامەزراندنی هیلالی شیعی بەناوبانگە، ئێرانی بەرەو قیران و بنبەستێکی دیار بردووە. هەڕەشەکانی وڵاتانی جیهان بۆ دەوڵەتی ئێران، بە پێچەوانەی فشەکەرییەکانی کاربەدەستانی ئەو وڵاتە لەسەر دەزگا مێدیاییەکانی ئێران، کاربەدەستانی ئەو وڵاتەی تۆقاندووە. ئێران پێویستیی بە دەراوێک هەیە کە مەترسی دەستێوەردانی زلهێزە رۆژئاواییەکان لە سەر خۆی لادا. بەرچاوتر لە هەموو مەسەلەکانیتر کشانەوەی ئێرانە لە سوریە و یەمەن و لوبنان و عێراق، واتا دەسهەڵگرتن لە هیلالی شیعی، کە ئەو وڵاتە لە ئامانج بوونی هێرشەکانی رۆژئاوا رزگار بکا. کار بەدەستانی ئێران بە باشی دەزانن کە ڕاگرتنیان لەسەر کورسی دەسەڵات، بە بێ رەزامەندیی رۆژئاوا مەیسەر نابێ، هەروەک هاتنەسەرکاریان. هەر بۆیەش بە تەواوی هێزیانەوە لەم پێلانەدا بەشدارن. داگیرکردنی کەرکوک بە فیتنەی داردەستەکانی ئێران لەناو کورددا، سەرەتای بەکردەوە دەسپێکردنی ئەو پیلانە بوو کە لە مۆسکۆ و ئانکارا و تاران داڕێژڕابوو.
تورکیە، کە هەتا سێ ساڵ لەمەوبەر بە وڵاتێک دادەنرا کە بەرەو گەشەساندنی ئابۆری دەڕۆیشت و وردە هەنگاوی بەرەو دێمۆکراسی و نزیکبوونەوە لە ئوروپا هەڵگرتبوو، لەو ماویەدا گۆڕانکاریی قوولی بەسەر هاتووە. بەرەو وڵاتێکی دیکتاتۆڕی ئایینی هەنگاوی هەڵبڕیوە و خولیای زیندوو کردنەوەی ئیمپراتۆریی عوسمانلیی لەسەردایە. هەچەشنە دژایەتێک لەگەڵ دەسەڵاتی سەرەڕۆیانەی ئەردۆغان سەرکوت دەکرێ. ئاڵوگۆڕی قووڵی دەزگای دادپەروەری و سپا و دەزگای پەروەردە و سیاسەتی سەرکوتکردن و پاڵپشتیی لە تیروریستە ئیسلامیەکان، روخساری تورکیەی لە ناو وڵاتانی ئۆروپاییدا وا خەوشدار کردوە کە ئورۆپای یەکگرتوو لە ترسی بیروڕای گشتیی خۆشی بێ، وەورگرتنی تورکیەی لە کۆڕی خۆیدا لە گۆڕناوە. تەنانەت پاش کوشتاری ناوخۆی کوردی باکور و هێرش بۆ سەر عەفرین، ئەندامەتیی ئەو وڵاتەش لە ناتۆدا، بۆتە ئامانجی ڕەخنەی توندی کۆمەڵگاکانی ئوروپایی کە مێدیا و دەوڵەتەکانی ئوروپا ناتوانن لەبەرچاوی نەگرن. خزانی تورکیە بەرەو پێوەندی لەگەڵ روسیاش خاڵێک نییە کە وڵاتانی رۆژئاوایی لەبەرچاوی نەگرن. هێرشی تورکیە لەگەڵ گاڕانێک تیروریست و چەتەی ئیسلامی بۆ سەر رۆژئاوا بە پێچەوانەی هەموو دابەکانی نێونەتەوەیی کە دەستدرێژیە بۆسەر وڵاتێکی فەرمی دیکە، قۆناخێکی دیکەی پێلانی هاوبەشی روس، ئێران و تورکیە بوو. حیماسەی بەرخۆدانی ٥٨ رۆژەی رۆژئاوا لە ئەفرین، نیشانیدا کە زیندووکردنەوەی ئیمپراتوری عوسمانلی لەسەردەمی ئێستادا خەونی سەرلێشێواوانەیە. دژایەتیی ئۆپۆزیسیۆنەکانی ناوخۆی تورکیەش سەرەڕای سەرکەوتنی پیلانی سیاسی بۆ داگیرکردنی ئەفرین بە پاڵپشتیی ئیران و روسیە و بەدەستەوەدانی ئەفرین لە ئاخر رۆژدا بەبێ بەرگری، لەپەرەئەستندایە و دانەمرکاوەتەوە. ئابۆری تورکیە لە دارمان دایە و نرخی لیرەی تورکی لە چاو سێ سال لەوە پێش بۆ ئاستی پتر لە پینج دوڵار بەرز بۆتەوە.
روسیە وەک دەڵال و پێکهێنەری زەماوەندی ئێران و تورکیە، لەمێژ ساڵە لە ئاستی لایەنێکی زلهێزی سەرەکی کەوتووە. لە ماوەی بیست ساڵەی ڕابردوودا وەک وڵاتێکی سەرمایەداریی بە سیستێمێکی تۆتالیتریەوە خۆی گەیاندۆتەوە سەر ئاستی سێهەمی ناو زلهێزان. واتا پاش ئەمریکا و چین! لە سوریا بەتەواوی هێزەوە لە رژیمی سوریای بەرگری کرد و پاراستنی سنورە داڕێژراوەکانی ناوچە لەبەرژەوەندیی ستراتێژیکی خوێدا دەبینێ. پێوەندییەکانی لەگەڵ ئێران هەم لەرووی فرۆشی چەکەوە و هەم لەبوارەکانی دیکەدا بە هێز کردوە و لەگەڵ تورکیەش سەرەڕای ئەندامەتیی تورکیە لە ناتۆدا، دڵداریی و نزیکبوونەوەی خۆی پتەوتر کردووە. بەرگری روسیە لە مانەوەی سنوورە دەسکردەکانی ئێران، عێراق، تورکیە و سوریە، خاڵێکی سەرەکیە کە ئەو وڵاتە بە هەر سیستمێکەوە لە بەرەی دژ و پێلانگیر بۆ نەتەوەی کورد دادەنێ.
بزووتنەوەی رزگاریخوازانەی نەتەوایەتی کورد، ئەو بەشەیەی کە لەسەری پیڵانەکە دەگێردرێ. ئەو کالایەیە کە ئاڵووێری پێدەکری و دەستاودەست دەکرێ. لە کاتی ئێستادا ئەو بزووتنەوەیە دوو لاباڵی هەیە کە باشور و باکورە کە رۆژئاواش لە ژێر فەرمانی باکور دایە. باشور بە کۆنە دەردەکانی شەڕەبراکوژیەکان و دژایەتیە بنەمالەییەکانەوە دەناڵێنێ. دەسەڵاتی هەریم لاوازترە لە چەند ساڵ لەمەو بەر. ئێران و تورکیە داردەستێکی زۆریان لەناو کوردی باشوردا کۆکردۆتەوە کە وەک هۆرە داری کوردی پێی داقەلەشێنن. بە تایبەت ئێران بەتەواوەتی هەوساری گەلێک حیزبی کوردی بەدەستەوە گرتووە. ئەمریکا و وڵاتە ئۆروپیەکان هێشتا داکۆکی لە هەریمی کوردستان دەکەن. بەڵام شێلگیریان لەو داکۆکی کردنەدا جێیئ گومانە و لە مەسەلەی کەرکوک دا ئەو ناشێلگیریە ئاشکرا بوو. بەڵام بوونی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و باشوری کوردستان گرینگی تایبەتی خۆی هەیە کە کار دەکاتە سەر دان و ستانەکانی ناوچەیی و دەرەوە.
باکور بە ئاشکرا سێ هەلوێستی جیاوازی تێدایە. قەندیل بەرەو هیلالی شیعی هەلوێستی گرتووە. رۆژئاوا چەشنێک هاوپەیمانیی لە گەڵ ئەمریکا هەبووە و هەتا ئێستەش سەرەڕای داکۆکی نەکردنی ئەمریکا بۆ بەرگری لە ئەفرین و کایەی نە دار بسوتێ نە کەباب لە گەڵ تورکیە، نەبڕاوەتەوە. هدپ وەک بەشێکی بەرچاوی بزوتنەوەی باکور، لە ناو خۆی تورکیەدا بە شێلگیری سەرەڕای هەموو زەختەکانی دەولەتی ئەردۆغان خەبات دەکا. بە هۆی دامەزرانی ئەو بەشەی بزاڤی کورد لەسەر بیر و ڕا و ئیدیۆلۆژی هاوچەشن، ئێران و تورکیە لەوانەیە داردەستی کەمیان لەناوخۆی بزووتنەوەکەدا هەبێ. بەڵام هەروەک لە ڕابردوشدا ئاشکرا بووە، لیرە و لەوێ سیخوڕی خۆیان تێخزاندووە و تەنانەت لە ئاستی سەرەوەشدا کەسی خۆیان هەبووە. بەڵام قەت نەگەیشتۆتە ڕادەی باشور کە حیزبێک یان بەشێک لە حیزبێک بەتەواوی و بە ئاشکرا بکەنە پاشگەردانی خۆیان. بزوتنەوەی کورد لە باکور سەرەڕای خۆڕاگەری و ئیمان و بڕوای پتەوی زۆرینەی پێشمەرگە و چالاکە سیاسیەکانی کە بەتایبەت لە رۆژئاوا هەم لە کۆبانی و هەم لە ئەفرین حیماسەی سەدەی بیست و یەکەمیان خوڵقاند، پاشنە ئاشیلەکەی خۆبەستنەوەی قەندیل بە هیلالی شیعەیە کە هەرەس هێنانی ئەو هیلالە بە ڕاشکاوی دیارە.
بەلەبەر چاو گرتنی ئەو تایبەتمەندیانە کە کاراکتێرەکانی پیلانگێڕان هەیانە و بارودۆخی پێکهێنەرانی بزاڤی کورد بە گشتی، خاڵەکانی پێکهاتنی ئەو دانیشتنە سێ قۆڵیە بۆ کۆتایی هێنان بە شەری سوریە لە ئێستاڕا دیارە. تورکیە کایە بە کارتەکانی خۆی دەکا کە بریتین لە چەتە ئیسلامیەکان و ئەنەکەسە بۆ دان و ستان. ئێران کایە بە پ.ک.ک دەکا بۆ پێکهاتن لە گەڵ تورکیە و دانەوە دەستی سەرجەمی رۆژئاوا بە سوریە. تورکیە و ئێران بەهەردۆ قۆڵ زەخت دەخەنەسەر هەریم و عێراق بۆ نەمانی قەندیل و بۆ ئەو مەبەستەش لە دەست و پێوەندەکانیان لە باشور و عێراقدا کەڵک وەردەگرن. ئەوان تێدەکۆشن کە هەریمی کوردستانی باشور بە بەشێک لە ئێراق بمێنێتەوە و بە لاوازی وەک دەوڵەتی ئێستای هەریم. ئیران و تورکیەش لە سوریە بکشێنەوە هەتا ئێران دەرفەتی دان و ستانی لەگەڵ ئەمریکا وئورپا بۆ بڕەخسێ.
تێکرای ئەوەش پیلانە لە دژی بزاڤی کورد. تاقە ڕێگای بەرگری لەسەرگرتنی ئەو پیڵانە، پاشگەز بوونەوەی قەندیل و هەولێرە لە پاوانخوازی و پێکهێنانی بەرەیەک لەسەر بنەمای بەرژەوەندیەکانی نیشتمانیی کورد کە لەسەرووی هەموو بەرژەوەندییەکی حیزبایەتی و ئیدیۆلۆژیکە.
حەسەن ماوەڕانی
٤.٠٤.٢٠١٨
