پیشەسازی دروستکردنی نوخبە… نوخبە وەک رەعیەت

مه‌ریوان وریا قانع

سەرەتا

لەدونیای دوای راپەڕیندا کۆمەڵێک نوخبە دروستدەبن کە پێشتر لەمێژوی ئێمەدا نە بونیان هەبوە، نە دروستبونیشیان بەهەمان ئەو میکانیزمانە بوە کە لەدوای ڕاپەڕینەوە دروستدەبن. ئەو رۆڵ‌و ئەرکانەش کە نوخبەکان لەناو ژیانی کۆمەڵایەتییدا پێیاندەسپێردرێت تەواو نوێن‌و لەقۆناغەکانی پێشتردا لەئارادا نەبون. هەروەها میکانیزم‌و ئاسۆکانی گەشەکردن‌و بەروەپێشەوەچونی ئەم نوخبانەش تازەن‌و پێشتر بەو فۆرم‌و ناوەڕۆکەوە بونیان نەبوە. دونیای دوای راپەڕین لەهەمو بوارەکاندا نوخبەی تازە دروستدەکات، لەوانەش: نوخبەی سیاسیی، نوخبەی ئابوریی، نوخبەی سەربازیی، نوخبەی ئەمنیی، نوخبەی میدیایی، نوخبەی دینیی، نوخبەی ئەخلاقیی، نوخبەی کولتوریی‌و نوخبەی رۆشنبیریی. ئەم نوسینە هەوڵدانێکی سەرەتاییە بۆ خوێندنەوەی پرۆسە جیاوازەکانی دروستبونی ئەو نوخبانەو ئەو پرسیارە سەرەکییەشی دەیکات پرسیارە دەربارەی چۆنیەتی دروستبونی ئەو نوخبانەو چییەتی ئەو پەیوەندییانەی بەدەسەڵاتەوە گرێیان ئەدات؟

 

نوخبەچییە؟

لەزانستی کۆمەڵناسیدا نوخبە بەو کەمینە خاوەن نفوزو کاریگەرییە دەگوترێت کە پێگەیەکی کۆمەڵایەتیی بەرزی هەیەو کاریگەری لەسەر توێژو هێزە کۆمەڵایەتییەکانی تر هەیە. ئەمانە ئەو کەسانەن کە ناوەندە گرنگەکانی دەسەڵات لەناو کایەو بوارە جیاوازەکاندا دەگرنەدەست. لەو کەسانە پێکدێن کە بە بەراورد بەکەسانیتری ناو کۆمەڵگا، بەتواناترو لێهاتوترو شارەزاترن‌و رۆڵی سەرکردایەتیکردن لەبوارەکانی خۆیاندا دەبینن. چەمکی نوخبە یەکێکە لەچەمکە سەرەکییەکانی ناو سۆسیۆلۆژیای سیاسیی‌و باسکردنیشی لەچوارچێوەی باسکردنی دەسەڵات‌و چین‌و هێزە کۆمەڵایەتییەکاندا دێت. شیکردنەوەی دیاردەی نوخبە بەشێکە لەشیکردنەوەی سیستمی سیاسیی‌و چۆنیەتی دروستبون‌و رێکخستن‌و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان بەشێکە لەشیکردنەوەی دروستکردنی ئەو بەشەی کۆمەڵگا کە بەکردەوە دەزگاو ناوەندو پێگە گرنگەکان بەڕێوەدەبات. بەکورتی نوخبە هێمایە بۆ ئەو کەمینە کۆمەڵایەتییانەی لەکۆمەڵگادا ئامادەن‌و دەسەڵات‌و نفوزێکی دیاریکراویان هەیەو لەزۆر روەوە رۆڵی سەرکردایەتیکردنی کۆمەڵگا لەئاست‌و بواری جیاوازدا، دەگێڕن.

 

دروستبونی نوخبەکانی دوای راپەڕین

وەک وتم دونیای دوای راپەڕین دونیای دروستبونی کۆمەڵێک نوخبەی جیاوازە، دروستبونی ئەم نوخبانە لەم شەش تێزە سەرەکییەدا پێشکەشدەکەم.

یەکەم، دروستبونی نوخبە لەدونیای دوای راپەڕیندا پرۆسەیەکی کۆمەڵایەتیی زۆر تایبەت ئاراستەی دەکات کە پەیوەندی بەتواناو لێزانیی‌و بەهرەو زۆرێکی تر لەئاکارە کەسییە تایبەتیەکانی ئەندامانی ئەو نوخبەیەوە نییە، بەڵکو کۆمەڵێ گەمەو پەیوەندی سیاسیی‌و بنەماڵەیی‌و حزبیی لەپشتی دروستبونیانەوەیە، کە وەلای رەها بۆ کەس‌و پارت‌و بنەماڵە حوکمڕانەکانی کوردستان ژێرخانە سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و میهەنیەکەی دەستنیشاندەکات. ئەمەش مانای ئەوەی بەشی هەرەزۆری ئەو نوخبانەی لەکوردستاندا پێگە سیاسیی‌و ئابوریی‌و یاسایی‌و دەزگایی‌و دینیی‌و رۆشنبیریی‌و میدیاییە گرنگەکانیان لەژێردەستدایە، کەسانێکن نە لێهاتویی‌و نە تواناو نە شارەزایی لەپشتی پرۆسەی ”بەنوخبەبون“یانەوە نییە، بەدەستهێنانی پێگەکانیان بەناو ململانێیەکی یاسایی‌و ئەخلاقیی ئازادا تێنەپەڕیوە کە کەسە بەهرەمەندو بەتواناکانی لەکەسە بێتواناو بێبەهرەکان جیاکردبێتەوە. خاڵێک گرنگە لێرەدا ئاماژەی پێبکەین ئەوەیە لانیکەم بەشێک لەئەندامانی ئەم نوخبە تازانە، نوخبەبونیان لەڕێگای کەسوکارو خێزان‌و بنەماڵەوە بۆ نەماوەتەوە، بەڵکو ئینتیماو وەلائی سیاسیی دروستیکردون. هەمو ئەمانە وادەکەن دروستبونی ئەم نوخبانە لەکوردستاندا بەشێک بێت لەپرۆسەی دروستبون‌و خۆبەهێزکردن‌و شکڵبەندیی هێزە دەسەڵاتدارو حوکمڕانەکەی دوای راپەڕین خۆی. دروستکردن‌و بەکارهێنانی سەرجەمی نوخبەکانە بۆ بەهێزبونی پێگەی حوکمڕانیی نوخبەسیاسییە باڵادەستەکە.

 

تێزی دوهەم، ئەو دۆخەی سەرەوە وادەکات ئەم نوخبە تازانە لەقورساییە کۆمەڵایەتیی‌و سیاسییە لاوازەکەی خۆیان تێبگەن‌و پرۆسەی دروستبون‌و گەشەکردنی خۆیان بەباشی بناسن. ئەم نوخبە تازانە ئەو راستییە باش دەزانن کە لێهاتویی‌و شارەزایی‌و لێزانیی، یان هۆشیارییەکی پێشکەوتو و ئایندەیی تایبەت، نەیکردون بەنوخبە، بۆیە خۆیان وەک هاوڵاتیی خاوەن ماف‌و بەرپرسیارێتی نابینن، بەڵکو خۆیان زیاتر وەک”شێوازێکی نوێی رەعیەت“ دەبینن کە وەلائی رەها دروستیکردون‌و وردەکارییەکانی ژیانی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و ئابورییان بەدەستی سەروەرەکانیانەوەیە. واتە بەدەستی کەسە بەهێزەکانی ناو ئەو سیستمە سوڵتانییەوەیە کە لەڕێگای بەڕەعیەتکردنی نوخبەکانەوە، خەریکی بەڕەعیەتکردنی هەمو کۆمەڵگایە. بەڵام ئەمانە کە دەبن بەڕەعیەت لەبەردەمی حوکمڕاناندا، دەبن بەپۆلیس بەسەر کۆمەڵگاوە.

 

تێزی سێهەم، ئەم نوخبانە چونکە هەمویان وەلائاتی سیاسیی جیاواز بۆ هێزی سیاسیی‌و کەسایەتی خاوەن نفوزی جیاوازو باڵی جیاوازی ناو پارتە سیاسییەکان، لەپشتی پرۆسەی بەنوخبەبونیانەوەیەو ئەو وەلائاتە کردونی بەئەندامی ئەم یان ئەو نوخبە، نەک هەبونی دیدێکی گشگتیرو بیرکردنەوە لەپرۆژەیەکی کۆمەڵایەتیی کە ژیانی گشتیی کۆمەڵگا کۆڵەکە سەرەکییەکەی بێت، بۆیە هەرگیز نەیانتوانیوەو ناشتوانن وەک نوخبەیەکی یەکگرتو و هاریکارو گشتیی کاربکەن. نوخبە جیاوازەکان ناتوانن وەک”نوخبەیەکی هاوشێوە“ ئامادەبن کە ئەوەی بەیەکیانەوە گرێئەدات تواناو شارەزایی‌و لێهاتویی هاوبەش‌و چونیەک بێت، کە یەک مەبەست یان یەک پرۆژە یان یەک ستراتیژیەتی سیاسیی هاوبەش ئاراستەیان بکات. بەکورتی نوخبەکانی دوای ڕاپەڕین نە دەتوانن دیدێکی هاوبەش دروستبکەن، نە شێوازێکی هاوبەشی کاری پێکەوەیی، نە کۆمەڵێک بنەماو رێسای هاوبەش، نە ئەخلاقیاتێکی کۆمەڵایەتیی هاوشێوە، کە بتوانن هەمویان بەیەکدییەوە کۆبکەنەوە. لەسەرو هەموانیشەوە ئەم نوخبە پارچەپارچەو دابەشبوانە ناتوانن لانی هەرەکەمی ئومێدو مەبەستیی هاوبەشیشیان هەبێت. بەشێک لەپارچەپارچەبونە زۆرو قوڵەکانی دونیای ئێمە پەیوەندی بەپارچەپارچەبونی نوخبەکانەوە هەیە.

 

تێزی چوارەم، هەمو ئەمانە وادەکەن ئەم نوخبانە خاوەنی دینامیکیەتی ناوەکیی‌و سەربەخۆی خۆیان نەبن. لەدەرەوەی ئەو وەلاو پەیوەندییانەشدا کە بەهێزە دەسەڵاتدارەکانەوە گرێیان ئەدەن، هێزێکی سەربەخۆو کاریگەر نەبن‌و نەتوانن ببن بەڕوبەرێک بۆ کۆکردنەوەی بکەرە سیاسیی‌و مەدەنیی‌و دینیی‌و رۆشنبیرییە جیاوازەکان بەیەکەوە لەدەوری کۆمەڵێک پرۆژە سەبارەت بەسەرلەنوێ رێکخستنەوەو داڕشتنەوەی”ژیانی گشتیی“بەشێوەیەکی دادپەروەرانەترو پلورالترو دیموکراسیانەتر.

 

تێزی پێنجەم، ئەو نوخبانە چونکە پێگە سیاسیی‌و سۆسیۆلۆژییە لاوازەکەی خۆیان باش دەناسن، بۆیە روانینیان بۆ خۆیان، روانینی نوخبەیەک نییە باوەڕی بەهێزو تواناو لێهاتویی‌و خەون‌و چاوەڕوانییەکانی خۆی هەبێت، بەڵکو هەمویان خۆیان وەک درێژکراوەی هێزێک لەدەرەوەی خۆیاندا دەبینن، کە توانای هەمو جۆرە یاریکردنێکی پێیان هەیە. بەمانایەکی دیکە ئەم نوخبانە هێزێک نین بتوانن رۆڵی ناوکۆییەکی کۆمەڵایەتیی، یان پردێک ببینن‌و هێزە ناکۆکەکان‌و بەشە ناڕازیی‌و جیاوازەکانی کۆمەڵگا لەدەوری خۆیان کۆبکەنەوە، ئەمەش وادەکات کاریگەریان لەسەر گشتێتی ژیانی کۆمەڵایەتیی تەواو لاوازو پەراوێزیی بێت.

 

تێزی شەشەم، ئەوەی لەدونیای دوای راپەڕیندا رودەدات تەنها گۆڕانی ”نوخبەی سیاسیی“ نییە، ئەوەی جاران پێیان دەوت نوخبەی”پێشڕەو“و ”تەلیعە“ی کۆمەڵگا بۆ چینێکی کۆمەڵایەتیی نوێ کە هەمو شێوازەکانی سەرمایەی لەکوردستاندا مۆنۆپۆڵکردوەو هەمو ئامرازەکانی بەکارهێنانی توندوتیژیشی لەژێردەستدایە، بەڵکو یەکێک لەو کارە ترسناکانەی کە ئەنجامیداوەو بەردەوامیش ئەنجامیئەدات، بریتییە لەنوخبەخستنی نوخبەکان، رێگرتنە لەدروستبونی نوخبەی سەربەخۆو ئازاد لەدەرەوەی کۆنترۆڵ‌و ستراتیژیەتی حوکمڕانیی‌و ئیشکردنی خۆیانداو دروستکردنی کۆمەڵێک ”نوخبەی ساختە“. ئیشی ئەم نوخبە ساختانەش بریتییە لەخەساندن‌و بەیدەستکردنی کۆمەڵگاو رێگەگرتن لەوەی کۆمەڵگا بتوانێت لەدەرەوەی ستراتیژە گەورەکانی دەسەڵاتدا بیربکاتەوەو بژی.

 

چۆنیەتی کارکردنی کایەکان

ئەو پرۆسانەی سەرەوە لەدونیای دوای راپەڕیندا هیچ کایەیەک لەکایە کۆمەڵایەتییەکانی دونیای ئێمە نە کایەی سەربەخۆ بون، نە توانیویانە بەسەربەخۆیی کاربکەن. گروپە حوکمڕان‌و دەسەڵاتدارەکان، بەشێوازی جیاواز، نوخبەی ساختەیان دروستکردوەو لەڕێگای ئەوانەوە دەستیان خستۆتە ناو سەرجەمی کایەکانەوەو نەیانهێشتوە هیچ یەکێکیان بەپێی یاساو بەهاو ئەخلاقیاتە ناوەکییەکانی خۆی کاربکات. هەروەها رێگربون لەوەی ئەو کایانە بتوانن بەهاو سەرمایەی ناوەکیی سەربەخۆ بەخۆیان دروستبکەن‌و ئەو بەهاو سەرمایانە ململانێ‌و هاریکاری‌و گەشەکردنی ناو کایەکان بەڕێوەببەن. بۆ نمونە ئەگەر کایەی ئابوری وەربگرین، لێرەدا شتێک بەناوی ئابورییەکی ئازادەوە بونی نییە کە پێگەو میکانیزمە سەرەکییەکانی لەژێردەستی نوخبە سیاسییە باڵادەستەکەدا نەبێت‌و ئەوان ئەوە دیاری نەکەن ئەو ئابورییە چۆن کاربکات. ئەگەر کایەی سەربازی وەرگرین، سەرکردە سەربازییەکان‌و ئەو نوخبەیەی سەرجەمی کایەکە بەڕێوەدەبەن، جەنەڕاڵە شارەزاو ئەفسەرە پیشەییەکانی ناو کایەکە نین، بەڵکو کوڕو براو خزم‌و کەسی نوخبە باڵادەستەکە خۆیانن.

 

گەر کایەی میدیا وەربگرین، جگە لەوەی زیاد ٩٥ %میدیای دونیای دوای راپەڕین یان میدیای حزبییە یان میدیای سێبەر، ئەو نوخبەیەی کە کایەی میدیا بەڕێوەدەبەن، میدیاکارە شارەزاو بەتواناکان نین، بەڵکو ئەوانەن کە حزب‌و نوخبەی دەسەڵاتدار دایناون‌و بەو شێوەیە بەکاریاندەهێنێت کە دەخوازێت. بەکورتییەکەی ئێمە لەدونیای دوای راپەڕیندا لەبەردەم واقیعێکی کۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی‌و رەمزیداین، کە کایەکانی ناو ئەو واقیعە لەناوەوە پەکخراون‌و لۆژیکی ئیشکردنیان لەلۆژیکێکی ناوەکییەوە گۆڕاوە بۆ لۆژیکێکی دەرەکیی‌و پڕکراون لەنوخبەی ساختەی ئاراستەکراو. ئەمەش وایکردوە هیچ کایەیەک لەناو خۆیدا توانای بەرهەمهێنانی نوخبەی سەربەخۆی نەبێت‌و نوخبەکانی ناوی کردەیەکی دەرەکیی دروستینبکات کە زۆرجار لۆژیکی ئەو کردەیە تەواو ناکۆکە بەلۆژیکی ناوەکیی ئەو کایانە.

 

چوار شێواز لەسەرمایە

لەهەمو کۆمەڵگایەکدا لانیکەم چوار شێوازی سەرەکیی سەرمایە ئامادەن کە بریتین لەسەرمایەی ئابوری، سەرمایەی کۆمەڵایەتیی، سەرمایەی مەعریفیی‌و سەرمایەی رەمزیی. کێشەی ژمارە یەکی کوردستان لەوەدایە کە بەشی هەرە زۆری ئەم سەرمایانە سەرمایەی مۆنۆپۆڵکراون لەلایەن نوخبە دەسەڵاتدارە حوکمڕانەکەوە. ئابوریی سەرەکیی لەکوردستاندا ئابوری نەوتەو ئەم ئابوری نەوتەش کورتبۆتەوە بۆ ئابوریەکی حزبیی‌و خێزانیی. هەندێک سەرمایەی رەمزیی تایبەت لەدونیای دوای راپەڕیندا پەکینەخراوە، هەندێکی نوێ دروستکراوە. سەرمایەی مەعریفیی گەرچی ئەو نرخەی جارانی نەماوە، بەڵام ئەوەشی کە ماوە شێوازی وەگەڕخستنەکەی‌و ئەو دەزگایانەی کە پێویستە تیایاندا دەستبەکاربن، مۆنۆپۆڵکراون، ئیتر لەزانکۆو قوتابخانەو پەیمانگاکانەوە بیانگرە، بۆ ئەو دەزگایانەی تر کە وەک ناوەندی لێکۆڵینەوەو ناوەندی فەرهەنگیی‌و کولتوریی ئامادەن. سەرمایەی کولتوریی سەرمایەیەکە بەشێکی گەورەی دەزگاو ڤێستیڤاڵە ئاراستەکراوەکان بەرهەمیاندەهێنن‌و بڵاویان دەکەنەوە، یان ئەو گروپە کولتورییانەی کە بەئاشکراو بەنهێنی لەباوەشی ئەم یان ئەو پارت‌و رێکخراو و کەسایتی سیاسیدا ئامادەن. هەمو ئەمانەش دیسانەوە سەرچاوەیەکی تری رێگرتنە لەدروستبونی نوخبەی سەربەخۆو کاریگەر لەوڵاتەکەدا.

 

نەمانی”هاوبەشی“کۆمەڵایەتیی

ئەو دۆخانەی لەسەرەوە باسکران وادەکەن ئەم نوخبانە نەتوانن گەشە بەدیدێکی هاوبەش بۆ گشتێتی ژیانی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و فەرهەنگیی بدەن. هەروەها نەتوانن کۆمەڵێک پێوەرو بەهای هاوبەشیش دروستبکەن کە لانیکەم خودی نوخبەکان خۆیان لەدەوری کۆببنەوە. لەهەمویشی ترسناکتر ئەوەیە ئەم نوخبانە ناتوانن”ئەجندایەکی مێژویی هاوبەش“بەرهەمبهێنن کە دەستنیشانی ئەولەویەتەکانی ئەو کۆمەڵگایە بکات. ئەمەش جارێکی دیکە توانای کاری پێکەوەیی نوخبەکان وێرانتر دەکات‌و وادەکات هیچ یەکێکیان نەتوانێت لەگەڵ ئەویدیکەیاندا کاربکات. دۆخەکە بەڕادەیەکە تەنانەت لەناو یەک نوخبەدا توانای کاری پێکەوەیی‌و کۆبونەوە لەدەوری ئەجێنداو پرۆژەیەکی مێژویی‌و دەستەجەمعیی بونی نەبێت. با رۆشنبیران وەک نمونە وەربگرین.

 

لەناو رۆشنبیرانی دونیای دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەین‌و پەرەسەندنی ئابوریی نەوتدا، شتێک بونی نامێنێتەوە بەناوی پرۆژەیەکی دەستەجەمعییەوە بتوانێت رۆشنبیران کۆبکاتەوە، زۆربەی هەرەزۆری رۆشنبیران یان دەبنە تاکەکەسیی دابڕاو و سەرقاڵ بەکارە شەخسییەکانی خۆیانەوە، یان لەگروپ‌و دەستەی بچوک‌و تایبەتدا کۆدەبنەوە(کە زۆرجار سایکۆلۆژیا، نە توانای فیکریی‌و تیوریی تێپەڕاندنی گۆڤاری رەهەند دەیانجوڵێنێت). کەسانێک دروستدەبن لەدەوری ئەم یان ئەو نوسەرو فەیلەسوفی خۆرئاوایی کۆدەبنەوەو هەمو رەخنەکردنێکی ئەو فەیلەسوف‌و نوسەرانە بەتەکفیرکردنێکی فیکری‌و زۆرجار ئەخلاقیش دەزانن، هەندێکی تر لەدەوری یۆنانی کۆن‌و ئەرستۆو ئەفلاتون کۆدەبنەوەو ئەوانیتر لەدەوری ئەم یان ئەو رۆشنبیریی دینی ئێرانیی یان هیندیی، کەسانێکی دیکەش جگە لەخۆیان هەمو کورد یان بەفاشیست یان بەگەمژە دەناسن‌و بەچەپ‌و راستدا قسە بەلیبرالیزم‌و کاپیتالیزم دەڵێن، هەندێکی دیکە دیوارێک، نا شورایەکی گەورە لەنێوان فیکرو سیاسەتدا پێشنیار دەکەن‌و دەبنە هەڵگری گوتاریی بەناسیاسیکردنی هەمو شتێکی دونیای ئێمە، هەندێکی دیکە رێگای عیرفانیەت دەگرنە بەر بەبێئەوەی واز لەپێدراوە هەرە سەرەکییەکانی کۆمەڵگای بەرخۆریی بهێنن‌و کەسانێکی دیکەش رەخنەی مۆدێرنە دەکەن بەو لۆژیکەی هەندێک خوێندەواری دینی ئێرانیی‌و هیندیی دەیکەن، بڕێکی دیکە دەکەونە دوای خوێندەوارە سەلەفییەکانی سعودییەو تا ئەمڕۆش بەدەوری سەید قوتبدا دەخولێنەوە، هتد… زۆرینەیەکی بێدەنگ‌و بێکێشەش هەن کە پەیوەندییەکی ئەوتۆیان بەژیانی گشتییەوە نەماوە، ئەمە جگە لە لەشکرێک لەڕۆشنبیریی بەیعە کە دەسەڵات چۆنی بوێت‌و کەی بیەوێت بەو شێوەیە بەکاریاندەهێنێت. هیچ کۆمەڵە ئامانج‌و چاوەڕوانییەکی هاوبەش ئەم نوخبە رۆشنبیرییەو رۆڵ‌و کارەکانیان بەیەکەوە کۆناکاتەوە.

 

دورکەوتنەوە لەکۆمەڵگا

ئەگەر بکرێت ئەو دۆخەی سەرەوە لەیاسا یان لەمۆدێلێکی باڵادەستدا کۆبکەینەوە، دەکرێت بڵێین یاسای سەرەکیی کارکردنی نوخبە جیاوازەکانی ئەمڕۆکەی کوردستان یاسای”دورکەوتنەوەیە لەکۆمەڵگا“، پشتکردنە”ژیانی گشتیی“و چەمانەوەیە بەسەر”ژیانی تایبەت“دا. هەر یەکێک لەنوخبەکان بەشێوازێکی تایبەت لەکۆمەڵگاو خەمە گشتییەکان دور دەکەوێتەوەو هەریەکەشیان بەشێوازی تایبەت خۆی گرێئەدات بەنوخبەی حوکمڕانەوە لەکوردستاندا. ئەگەر زۆرینەی کۆمەڵگاکانی جیهان لەڕێگای نوخبەکانیانەوە قسەبکەن‌و لەڕێگای ئەوانەوە تەعبیر لەخەون‌و حەزو چاوەڕوانییەکانیان بکەن، هەروەها لەڕێگای ئەوانەوە”ئەولەویاتە مێژوییەکان“دەستنیشانبکەن‌و هەمو کۆمەڵگا لەدەوری”ژیانێکی گشتیی هاوبەش“کۆبکەنەوە، ئەوا شتێک ئەمڕۆکە ئاکاری سەرەکیی کۆمەڵگای کوردستانی بێت وێرانبونی نوخبەکان‌و هەڵوەشاندەوەی سیاسیی‌و ئەخلاقیی‌و ویژدانیی ئەوانە. ئەو نوخبانەی کە لەدونیای دوای راپەڕیندا دروستبون نوقمی ناو بەدەستهێنان‌و گەورەکردنی دەسکەوتە تایبەتەکانی ناو دۆخە گشتییەکەن‌و زۆربەیان لەگەڵ خواستی هێزە دەسەڵاتدارو باڵادەستەکاندا دەڕۆن‌و نوخبەبونی خۆیان بەویست‌و بڕیارو ستراتیژییەکانی حوکمڕانی ئەوانەوە گرێداوە. وەک پێشتریش وتم ئەم نوخبانە نوخبەیەک نین دوای ململانێ‌و کێبەرکێیەکی کۆمەڵایەتیی‌و یاسایی‌و فەرهەنگیی خۆیان خۆیان دروستکردبێت، بەڵکو ستراتیژو کارکردنی هێزە حوکمڕانەکانی کوردستان دروستیکردون‌و زۆربەشیان درێژکراوەی ئەو ستراتیژانەو پیادەکەری ئەوانن.

 

نوخبەکان‌و کولتور

بەو ئاکارانەی سەرەوە نوخبەکانی دونیای ئێمە وەک کۆمەڵێک نوخبەی ئیفلیج لەناو ژیانی کۆمەڵایەتیی‌و سیاسیدا ئامادەن‌و دەردەکەون. وەک هێزگەلێکی بێهێز، وەک گروپی بێئومێدو بێپرۆژەو بێخەون، وەک کەسانێک کە شکستباوەڕیی‌و نائومێدیی بەشێکی ئۆرگانیی‌و ناوەکیی پرۆسەی دروستبونیانە. یەکێک لەستراتیژەکانی داپۆشین‌و بەخشینی رەوایەتیی بەم نوقسانییە بونیادیی‌و بەم عەجزە کۆمەڵایەتیی‌و مێژوییە ئەوەیە کە دەرەوەی خۆیان تاوانباربکەن، بەتایبەتی”کولتورێکی دواکەوتو“تاوانباربکەن کە گوایە هەم دست‌وپێی ئەوان‌و هەم دەست‌وپێی هەمو هێزە چالاکەکانی تری ناو کۆمەڵگای گرتوە. هەندێکیان زیاتر دەڕۆن‌و باس لەوەدەکەن کە کۆمەڵگاکە خۆی هیچەو هیچ وزەیەکی گۆڕانکاریی‌و تازەبونەوەی تێدانییە، نەک هەر ئەمە بەڵکو کۆمەڵگا خۆی حەزی بەستەمپەرستیی‌و دیکاتۆرئەڤینییە. ئەم فەرهەنگی بێخەون‌و بێئومێد تەسلیمبون‌و شکستباوەڕییە تائەو شوێنە دەڕوات کە بگۆڕێت بۆ ئەو دیاردە بەناوبانگەی لەدەرونناسیدا ناوی”رقبونەوە لەخود“ی لێدەنرێت. فەرهەنگی ئەم نوخبانە کە لەقوڵاییدا فەرهەنگی پاڵدانەوەو بەیعە نوسین‌و هەموشتێک قبوڵکرنە، لەڕێگای ئەم”رق لەخۆبونەیەوە“ بەگشتیدەکرێت‌و دەکرێت بە بەشێک لەفەرهەنگێکی چەند هەزار ساڵەی نەگۆڕی کۆمەڵگا.

 

بێگومان زۆر کۆمەڵگا هەڵگری کۆمەڵێک بەهاو نرخ‌و یاسای کولتوریی‌و فەرهەنگییە، کە دەشێت وەک خەزێنەیەک بۆ ستەمگەریی ئامادەبن‌و کاربکەن، کە دەشێت وەک رەگوڕیشە کولتورییەکانی ستەمگەریی‌و بێدادیی کۆمەڵایەتیی‌و خراپبەکارهێنانی دەسەڵات، لەئارادابن. بەڵام بونی ئەم رەگوڕیشەیە شتێکەو سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەو پاراستن‌و چالاککردنەوەیان لەناو دونیای کۆمەڵایەتیدا شتێکی دیکەیە. یەکەمیان ئەگەر پێدراوێکی بابەتیی بێت، دوهەمیان کردەیەکی هۆشیاریانەو ئیرادەگەرانەیە. کردەی هاتنی کولتوریی چەند هەزار ساڵێک لەمەوبەر بۆ ناو دونیای ئەمڕۆ پەیوەندی بەو کولتورە خۆیەوە نییە، هەروەها کردەیەکی خۆبەخۆو ئۆتۆماتیکیش نییە، شتێک لەحەتمیەتی مێژویی لەپشتییەوە بونی نییە، بەڵکو ئەم هاتنە کۆمەڵێک بڕیارو ستراتیژو خەون‌و تەماحی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و فەرهەنگیی مەیسەری دەکات، ئەم شتانەن ئەوەی هەزاران ساڵ لەمەوبەر بەرهەمهێنراوە بۆ ئەمڕۆ دەگوازێتەوە نەک کولتور خۆی. بەکورتیی، ئەم گواستنەوەیە قەدەرێک نییە لەنێوچاوانی ئەو کۆمەڵگایە نوسرابێت، بەڵکو بڕیارو هەڵبژاردنی نوخبە سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و فەرهەنگییە باڵادەستەکانی ئەو کۆمەڵگایە بۆ دونیای ئەمڕۆکەی دەهێنێت‌و دەیکات بە بەشێک لەئێستا.

 

بەم مانایە ئەوەی ئەمڕۆکە لەدونیای ئێمەدا لەستەمگەریی‌و خراپەکاریی‌و بێدادیی کۆمەڵایەتیی‌و چەوساندنەوەی ژنان‌و بێنرخکردنی ئینسان بەرپرسیارە کولتور نییە، بەڵکو ئەوانەن کە ئەو کولتورە بەرهەمدەهێننەوە، بەکاردەهێنن، دەیخەنەگەڕ، زیندوی دەکەنەوە، بەهەمو کونوقوژبنێکی کۆمەڵگادا بڵاویدەکەنەوە. کولتور هەرگیز یەک شێوەو یەک ناوەڕۆک‌و یەک ماناشی نییە، بەڵکو بەردەوام کۆمەڵێک ماناو بەهاو روانین‌و سونەت‌و وێناکردنی هەمەجۆرو ئاڵۆزو ناکۆکە بەیەکتری، ئەمانە تەنها کاتێک دەتوانن کاربکەن‌و ببنە هێزێک بۆ دروستکردنی دونیا، کە بکەرێک یان کۆمەڵە بکەرێک هەڵیانبگرێت‌و کاریانپێبکات. فەرهەنگ‌و کولتور بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکیی‌و خۆبەخۆش هۆشیاریی مرۆڤەکان‌و گروپەکان دروستناکەن، بەڵکو کردەی دروستبونی ئەو هۆشیارییە بەناو چەندەها حیساباتی وردو هەڵبژرادن‌و بڕیاری بەئاگاو تەفسیریی ئیرادەگەرانەدا تێدەپەڕێت. جگە لەمە ئەو رەگ‌وڕیشە کولتورییە کۆنانەو ئەو کەلەپورەی کە هەیە دەکرێت بەدەیان شێوازی جیاواز لێکبدرێتەوەو لەدەیان گۆشەنیگای جیاوازەوە لەسەردەم‌و قۆناغی جیاوازدا مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، ئەوەی کە مانایەک لەماناکان بەسەر ئەوانیتردا زاڵدەبێت، ئەوەی بەکولتور”جەوهەر“ێک دەبەخشرێت، پەیوەندیی بەڕەگوڕیشە فەرهەنگیی‌و کولتورییەکان خۆیانەوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی بەهاوکێشەکانی دەسەڵات‌و بەستراتیژیەتەکانی تەفسیرکردن‌و بەسیاسەتی پێناسەکردنەوە لەمڕۆدا هەیە. واتە پەیوەندیی بەکاری ئەو نوخبانەوە هەیە کە لەکۆمەڵگادا ئامادەن‌و کاردەکەن. ئەوەی وایکردوە ئەمڕۆکە بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکان بۆ دین بگەڕێنەوە، مانای بەهێزی کولتوری دینیی خۆی نییە، چونکە هەر ئەم کۆمەڵگایانە رۆژگارێک بەکارهێنەری بەشی هەرەزۆری بەهاکانی مۆدێرنە بون، بە بەهای روتکردنەوەی لەش‌و دانەپۆشینیشەوە، دینداریی ئەمڕۆ بەرهەمی کاری کۆمەڵێک نوخبەی سیاسیی‌و ئابوریی‌و فەرهەنگییە کە لەساڵانی هەفتاوە لەسەر بەدینیکردنی سەرجەمی ژیانی کۆمەڵایەتیی کاردەکەن.

 

تاوانبارکردنی کولتوری کۆن وەک ئەوەیە گوناهی کێشەکانی دونیای ئەمڕۆمان بخەیەنە گەردنی باوباپیرانمان، بیبەستینەوە بەو نەوانەوە کە سەدان‌و هەزاران ساڵ بەر لەئێمە ژیاون‌و مردون. ئەم شێوازە لەمامەڵەکردنی کولتورو بینینی وەک سەرچاوەی کێشەکانمان هەم لەتێنگەیشتن لەدونیای ئەمڕۆوە سەرچاوەی گرتوە، بۆ نمونە تێنەگەیشتن لەچۆنیەتی دروستبون‌و ئیشکردنی نوخبەکانەوە، هەم لەڕاکردن لەبەرەنگاربونەوەیەکی راستەقینەی کێشەکان‌و هەم لەعەقڵیەتی گەڕان بەدوای هۆکارێکی دەرەکیدا بۆئەوەی هەمو گوناهەکانی بدەینەپاڵ، هەم لەدۆخی شکستباوەڕیی‌و تەسلیمبونی نوخبەکانەوە.

 

کولتورگەرایی‌و رق لەخود

نوخبەی کولتورگەرا زۆرجار جەوهەرێکی کولتوریی نەگۆڕ بەکۆمەڵگا دەبەخشێت‌و پێ لەسەر ئەو خاڵە دادەگرێت کە ئەم کۆمەڵگایە بەدرێژایی مێژو کۆمەڵگایەکی گەمژەو نەزان‌و خورافیی‌و توندوتیژو بەدڕەوشت و ستەمپەرست بوە. دیکتاتۆریەت‌و ستەمپەرستی ئاکاری کۆمەڵگا بوەو لەڕۆژگارە دێرینەکانەوە بۆ ئەمڕۆ ماوەتەوە. بەبۆچونی من ئەم شێوازە لەڕەخنەکردنی کۆمەڵگا رەخنەکردنی خود نییە، کە بێگومان پێداویستییەکی سەرەکیی‌و بنەڕەتیی هەمو هەستانەوەو گۆڕانکارییەکی مێژویی راستەقینەیە، بەڵکو”رقبونەوەیە لەخود“.رقێک کە ئەرکی سەرەکیی وێرانکردنی خودی دەستەجەمعیی‌و خودی کولتوریی‌و خودی رەمزییە، بەمەبەستی تەبریرهێنانەوە بۆ هیچنەکردنی ئەو نوخبانەی ئەو جۆرە گوتارەیان هەڵگرتوە. بەبۆچونی من ئەم شێوازە لەشیکردنەوەی کولتورگەرایی دو ئەرکی سەرەکیی جێبەجێدەکات. یەکەمیان، پاراستنی نارسیسمی ئەو نوخبەیە خۆیەتی کە پێیوایە ئەو لەمیللەت‌و خەڵک‌و کۆمەڵگا جیاوازەو وەک ئەوان گەمژەو نەزان‌و بێماناو بێکردەوەو بێزەوق‌و بێهونەرو بێجوانیی نییە.

 

دوهەمیان، تەبریرکردنی تەواوی ئەو دەسەڵاتدارێتییەیە کە لەئارادایە بەناوی ئەوەوە هەرکەسێک بێتە شوێنی ئەوان‌و حوکمڕانبێت، هەمان تاس‌و هەمان حەمام دوبارەدەکاتەوە. چونکە، وەک ئەمانە دەڵێن، کۆمەڵگاکە خۆی نەخۆشەو خۆی خراپە، بۆیە جگە لەکەسانی نەخۆش‌و قەبیحیش شتێکی دیکە بەرهەمناهێنێت. ئاشکرایە ئەم شێوازە لەڕەخنەکردن رەخنە نییە بەمانا عەقڵانیی‌و مێژویی‌و مادییەکەی، رەخنە نییە وەک هێزێک بۆ گۆڕان‌و تازەبونەوە، بەڵکو بەرجەستەکردنی سایکۆلۆژیای رقبونەوەیە لەخود خۆی بەمەبەستی گەشەدان بەشکستباوەڕیی‌و هیچنەکردن. ئەمە جگە لەوەی دژایەتیکردنی ئەو فەرهەنگە تایبەت‌و خۆماڵییانەیە کە بەدرێژایی چەندان سەدە ئامادەبون‌و بەشێکبون لەژیان‌و مانەوەی ئەو کۆمەڵگایانە، بەهەمو دەسکەوت‌و نەهامەتییەکانییانەوە.

 

ئەو شێوازانە لەستەمگەریی‌و دیکاتۆریەت‌و کۆنترۆڵ‌و دیسپلینکردنی کۆمەڵگا کە ئەمڕۆ ئامادەن، بەرهەمی کولتوریی کۆن نین، هەمو کولتوری کۆنی هەمو نەتەوەکانی دونیا کۆبکەرەوە ناتوانن ئەو ستەمەگەرە مۆدێرنانە دروستبکەن کە ئێمە لەسەدەی بیستەمدا بینیمانن. ئەوانە بەرهەمی دونیای ئەمڕۆن، ئەو بەها کولتوریی‌و رەمزییە کۆنانەش کە بەکاریدەهێنن‌و دەیکەن بە بەشێک لەئایدیۆلۆژیای خۆیا‌ن‌و لەپاڵیدا وەک یەکێک لەکۆڵەکە زۆرەکانی دروستبونی ستمەگەری بەکاریدەهێنن، هەمویان لەم سەدەیەدا سەرلەنوێ پێناسکراونەتەوەو خراونەتە پاڵ روانین‌و پراکتیکی تر کە هیچیان لەڕابردودا بونیان نەبوە. شێوازە مۆدێرن‌و تازەکانی دیکتاتۆریەت‌و ستەمگەری هێزو تەکنیک‌و ستراتیژیەتی نوێی دەسەڵاتداریی دروستیکردون کە لەتوانای کەلەپورو کولتوریی کۆن‌و سونەتی تەقلیدیدا نییە دروستیان بکات.

 

کولتور وەک خودا

ستەمگەریی‌و دیکتاتۆریەتی مۆدێرن، بەستەمگەریی ئەزمونی هەرێمی کوردستانەوە، بەرجەستەبونی”جەوهەر“ێکی کولتوریی نییە کە لەکۆنی کۆنەوە بۆ ئەمڕۆ هاتبێت‌و بەدرێژایی مێژو دیکتاتۆر لەدوای دیکتاتۆرو ستەمگەر لەدوای ستەمگەریی بەرهەمهێنابێت. ئەم کولتورگەراییە ناتوانێت هاریکارمان بێت بۆئەوەی لەسادەترین دیاردەی کۆمەڵگا تێبگەین‌و خراپترین‌و لاوازترین‌و ناڕاستترین روانینێکیشە بکرێت دونیای خۆمانی پێ راڤەبکەین. ستەمگەریی لەمڕۆکەی کۆمەڵگای ئێمەدا بەرجەستەبونێکی تازەو سەردەمیانەی ماهیەتێکی کولتوریی دێرین نییە، بەڵکو بەرهەمی دونیایەکی تەواو نوێیە کە کۆمەڵێک نوخبەی تەواو نوێ دەخوازن پێناسیی دیاردەو روداوەکانی بکەن، ستراتیژیەتەکانی حوکمڕانی تیادا دابڕێژن‌و بەچەندان میکانیزمی جیاوازیش بیسەپێنن. ئەم دونیایە دونیایەکی نوێیە چ وەک کولتورو چ وەک ستراتیژیەت‌و چ وەک شێوازی کارکردن‌و چ وەک تەکنیک‌و چ وەک تەکنۆلۆژیای حومکمڕانیی. کولتورگەرایی لێکدانەوەی نوخبەیەکی رۆشنبییریە کە نە ئاگای لەدەسکەوتە زۆرەکانی ناو زانستە کۆمەڵایەتیی‌و ئینسانییەکانە، نە ئاگای لەوەیە ئەو دونیایە چۆن رۆژانە دروستدەکرێت‌و دروستکراوە.

 

کولتور لەم شێوازە کولتورگەراییەی روانیندا رۆڵی خودایەک دەبینێت کە هەمو شتەکان رێکدەخات. هەندێکجار لەباتی دەستەواژەی کولتور دەستەواژەی ”عەقڵ“بەکاردەهێنرێت‌و لەوێشدا باس لەبونی عەقڵێکی جێگیرو نەگۆڕ دەکرێت کە ئەویش وەک خودا لەفیکری دینییدا، بەناو مێژودا تێدەپەڕێت‌و هەمو شتەکان دەستنیشاندەکات. لەم شێوازە روانینەدا چەمکی”کولتور“و چەمکی ”عەقڵ“هەمان ئەو رۆڵە دەبینن کە خودا لەفیکری دینیدا دەیبینێت. خودایەکە کە لەدەرەوەی مێژو و دەرەوەی کۆمەڵگاو دەرەوەی پەیوەندییە ئینسانیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و ئابورییەکاندا ئامادەیەو لەوێشەوە هەمو دیاردەکان‌و روداوەکان ئاراستە دەکات. ئەمەش نەک لێکدانەوەیەکی خورافییە، بەڵکو لێکدانەوەیەکی نابەرپرسیارو نائەخلاقیشە. ستەمگەرییەک لەدونیای دوای راپەڕیندا دروستبوبێت‌و بکەری مێژویی‌و کولتوریی‌و کۆمەڵایەتیی نوێ دروستیانکردبێت، هەڵەیە بەرپرسیارێتییەکەی بدەینە پاڵ کولتورێکی دێرین‌و کەسانێک کە چەندان سەدە بەر لەئێمە لەم ناوچەیەدا ژیاون.

 

نوخبەی حوکمڕان

ئەوانەی لەکوردستاندا حوکمڕانن، مەبەستم ئەو نوخبەیەیە کە سەرجەمی سەرمایەکانی مۆنۆپۆڵکردوە، نوخبەیەک نییە هەندێک پرنسیپی ئەخلاقیی‌و سیاسیی ئینسانیی ئاراستەیبکات، هەروەها نوخبەیەک نییە کۆمەڵێک پرنسیپی نیشتیمانیی‌و نەتەوەیی رێنیشاندەری بێت، ئەم نوخبەیە جگە لەسودو قازانجی خۆی‌و جگە لەپاراستنی پێگەکانی دەسەڵاتدارێتی خۆی شتێکی دیکە ئاراستەیناکات. ئەمەش وایلێدەکات لەوە بکەوێت نوخبەبێت بەمانا پۆزەتیڤەکەی نوخبە، هەروەها لەوەشدەکەوێت کەسانێکی ئاسایی ناو کۆمەڵگای ئێمەبن، بەڵکو گۆڕاون بۆ بونەوەری ترسناک کە شتێک بەناوی ویژدانیی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و ئەخلاقیی لەلایان کارناکات. ئەمانە کەسانێکن هەمو پێگەکانی دەسەڵاتیان لەبەردەستدایە، لەشکرو هێزی چەکداریان هەیە، پارەو سەرمایەیان هەیە، پەیوەندیی هەمەجۆریان بەدونیای دەرەوەوە دروستکردوە، بەڵام هیچ بەهایەکی مەدەنیی‌و ئەخلاقیی تەندروست‌و هیچ فەرهەنگێکی بەرپرسیارێتی‌و هیچ رستێک لەیاسا ئاراستەیان ناکات.

 

ئەمانە زیاتر”غەریزەی دەسەڵات“و”شەهوەتی حوکمڕانیی“ کارەکانیان پێ ئەنجام ئەدات. لەمێژە شتێک بەناوی”قازانجی گشتیی“، یان”ئیرادەی گشتیی“، یان ”موڵک‌و ماڵی گشتیی“لەقاموسی سیاسیی‌و ئەخلاقیی ئەم نوخبەیەدا نەماوەتەوەو نییە. هیچ هەستێکی سیاسیی‌و ئەخلاقیشیان بەرامبەر بەئایندەی ئەو میللەت‌و کۆمەڵگایە نییە کە حوکمڕانیی دەکەن. بەو شێوەیەش حوکمڕانی دەکەن کە دەسەڵاتی خۆیان‌و منداڵەکانیان بەئەبەدیی‌و هەتاهەتایی بکەن.

 

ئەو رۆحی بەزین‌و بێئومێدیی‌و شکستباوەڕیەش کە ئەمڕۆ لەدونیای ئێمەدا ئامادەیە، بەشی هەرە زۆری بەرهەمی ئەو نوخبە بەڕەعیەتکراوانەن کە باسکران، ئەو نوخبانەی لەنوخبەبون خراون‌و بون بەئامرازێکی گرنگیی دەستی هێزە حوکمڕانە داخراوەکانی کوردستان. شتێک بەناوی ئومێدەوە لەناو بیرکردنەوەو سایکۆلۆژیای ئەم نوخبە بەڕەعیەتبوانەدا نەماوەتەوە.