لەدایکبونی قۆناغ / مەریوان وریا قانیع

لەدایکبونی دونیای مۆدێرن کردەیەکی ئاسان‌و سادەنەبو، ئەگەر دروستبونی چوارچێوە گەورەکانی ئەم دونیایە بکەوێتە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەم‌و نیوەی یەکەمی سەدەی نۆزدەهەمەوە، ئەوا دروستبونی هەندێک  له‌ڕەگەزە سەرەکییەکانی دەکەوێتە بەر لەو مێژوە.  له‌مێژوی هاوچەرخدا سەدەی هەژدەم بە سەدەی ڕۆشنگەریی ناسراوە‌و بەشێکی گرنگی هۆکارەکانی لەدایکبونی دونیای مۆدێرن پەیوەندیی بە ڕۆشنگەرییەوە هەیە. لەگەڵ ڕۆشنگەرییدا زۆر شت گۆڕانی بەسەردادێت،  یەکێک لەو گۆڕانە سەرەکیی‌و بنەڕەتییانە گۆڕانە  له‌ڕوانینی مرۆڤدا بۆ “کات”، واتە بۆ “زەمەن”. کە باس  له‌کات دەکەم باس لەو دو شێوازەی کات ناکەم کە “کاتی بایۆلۆژیی”‌و “کاتی سایکۆلۆژیی”ن، بەڵکو باس  له‌”کاتی فیزیایی” دەکەم کە کاتێکی گشتییە، باس لەو کاتە دەکەم کە دەکرێت لەڕێگای کاتژمێرەوە بیپێوین‌و بزانینن  له‌چ ساتەوەخت‌و سەردەم‌و ڕۆژگارێکدا دەژین. “کاتی بایۆلۆژیی” کاتێکی ناوەکیی ناو جەستەی مرۆڤە‌و پەیوەندی بە ریتمی ئیشکردنی ئۆرگانەکانی لەشی مرۆڤەوە هەیە، ریتمێک کە ئەو ئۆرگانانە لەگەڵ ریتمی جوڵەی شەو ڕۆژدا گونجاندویانە. بۆ نمونە کە شەو دێت لەش دەنوێت‌و کە ڕۆژیش هەڵدێت لەش بەخەبەر دێتەوە. “کاتی سایکۆلۆژیی”ش کاتێکی دەرونیی تایبەتە‌و پابەستە بەدۆخی دەرونیی‌و شێوازی ئەزمونکردنی تاکەکەس بۆ “کاتی فیزیایی”ەوە.

وەک وتم مەبەستم  له‌کات ئەو کاتە فیزیایە گشتییەیە کە دەشێت بیپێورێت‌و ڕوداوەکانی ژیانی کۆمەڵایەتیی‌و فەرهەنگیی‌و سیاسییش لەناویدا ڕودەدان، هاوکات دەشێت بەسەر “ڕابردو”‌و “ئێستا”‌و “ئایندە”دا دابەشیبکەین. یەکێک  له‌ئاکارە هەرە سەرەکییەکانی دونیای کۆن، دونیای بەر  له‌لەدایکبونی دونیای مۆدێرن ئامادەیی ئەو ڕوانین‌و تێگەیشتنە تایبەتەیە بۆ کات کە دەشێت بە “کاتی بازنەیی” یان “کاتی داخراو” ناونوسیکەین. کات لێرەدا لەشێوەی بازنەیەکدا دەبینرێت لەهەر خاڵێکیەوە دەستپێبکەیت‌و بجوڵێیت دواجار دەگەڕێیتەوە سەر هەمان خاڵ. هەم ئێستا‌و هەم ڕابردو هەم ئایندە بەشێکن  له‌یەک زەمەن، ئێستا ڕابردوە‌و ڕابوردوش ئایندەیە، کات ناگۆڕێت‌و لەدۆخی خودوبارەکردنەوەیەکی بەردەوامدایە. ڕاستە ئەفلاتون‌و بەشێکی زۆر  له‌یۆنانییە کۆنەکان باوەڕیان وابو کە کات دەجوڵێت، بەڵام ئەم جوڵانە جوڵەی ناو چێوەی بازنەیەکن، خۆیان بەبەردەوامی دوبارەدەکەنەوە. ئینجل خۆشی ئەو ڕاونینە بازنەییە بۆ کات پێشنیاردەکات‌و پێوایە “ئەوەی کە هەیە هەر ئەوەیە هەمیشە دەبێت‌و ئەوەی دروستکراوە هەر ئەوەدەبێت کە هەمیە دروستدەکرێت‌و هیچ شتێکی تازە لەژێر ئاسماندا دروستنابێت”.

ڕەنگە کەس وەک ئیبن خەلدون ئەم ڕوانیننە بازنەییەی بۆ کات بەسەر مێژوی مرۆڤ‌و کۆمەڵگاکاندا پیادەنەکردبێت. لای ئیبن خەلدون مێژوی مرۆڤ مێژوی دوبارەبونەوەیەکی بەردەوامە کە تیایدا هێزێک لەدایکدەبێت‌و بەهێزدەبێت‌و پیردەبێت‌و لەدوا وێستگەدا لەناودەچێت، بۆئەوەی جێگەی خۆی بدات بە هێز‌و دۆخێکی تر کەهەمان ئەو قۆناغانە دوبارەدەکاتەوە. لەم ڕوانینەدا بۆ کات شتێک بەناوی بەرەوپێشەوەچون‌و پێشکەوتنەوە بونی نییە. تا سەدەی هەڤدەهەم زۆربەی مرۆڤایەتی باوەڕی وەک باوەڕی ئیبن خەلدون وابو. لەدایکبون‌و گەورەبون‌و پیربون‌و مردن بازنەیەک بوە کە هەم بۆ ژیانی تاکەکەس‌و هەم بۆ جوڵەی مێژو ڕاستبوە. وەکچۆن جوڵەی وەرزەکانیش جوڵەیەکی بازنەیی خۆدوبارەکەرەوەی بەردەوامە.  له‌قوڵایی ئەم دیدەدا بۆ کات بۆچونێک ئامادەیە پێیوایە هیچ شتێک   له‌ڕاستیدا ناگۆڕێت، مرۆڤ‌و کۆمەڵگاکان تەنها  له‌دۆخی سوڕاندنەوە‌و خۆ دوبارەبونەوەیەکی بەردەوامدان، جیاوازییەک لەنێوان ڕابردو ئێستا‌و ئایندەدا بونی نییە.

ئەم ڕوانینە بازنەییە  له‌ئەفلاتونەوە تاسەر جۆن لۆک بەردەوامە.  له‌سەدەی هەڤدەهەمدا ئەم ڕوانینە لەسەرخۆ گۆڕانی بەسەردادێت‌و ڕوانینێکی تر بۆ زەمەن جێیدەگرێتەوە کە دەشێت بە “ڕوانینی ڕاستەهێڵ” ناویببەین. کات لێرەدا  له‌شێوەی ڕاستەهێڵێکدا دەبینرێت کە خاڵە جیاوازەکانی لەسەر ڕاستەهێڵێکە بەیەکەوە گرێدراون، بەڵام  له‌یەکتری جیاوازن‌و بەهیچ شێوەیەک یەکتری دوبارەناکەنەوە. وەک ڕاستە هێڵ جوڵەی کات جوڵەیەکە ڕوی لەپێشەوەیە‌و گەڕاندنەوەی بۆ دواوە تیادا نییە. کات لەم ڕوانینەدا دەڕوات‌و ناوەستێت‌و خاڵەکانیشی لەیەکتر جیاوازن‌و دوبارەکردنەوەی یەکدی نین‌و بەهیچ شێوەیەکیش هیچ یەکێک لەو خاڵانە ناتوناێت بۆ دواوە بگەڕێتەوە. فرانسیسی بیکۆنی بریتانیی یەکەمین کەسە ئەم ڕوانینە بۆ کات تیوریزەدەکات‌و دواتریش ئیسحاق نیوتن‌و لۆک‌و دیکارت ‌و مۆنتسیکیو سپینۆزا‌و ئادەم سیمس‌و کانت‌و زۆرانێکی تر بەتەواوی دەیچەسپێنن. بەم شێوەیە پارادیمێکی نوێ لەدایکدەبێت کە مەسەلەی سەرەکیی تیایدا “مەسەلەی پێشکەوتن”ی بەردەوامە لەڕێگای تێپەڕینی کاتەوە.

ئەم گۆڕانانە ڕێگا بۆئەوە خۆشدەکەن چەمکی “قۆناغ” لەدایکببێت‌و مێژو بەسەر کۆمەڵێک قۆناغی جیاوازدا دابەشبکرێت، کە  هیچ قۆناغێکیان لەویتریان ناچێت، ئەم قۆناغیان لەویتریان پێشکەوتوترە. ئەمەش مانای ئەوەی ئەمڕۆ  له‌دوێنێ پێشکەوتوترە‌و سبەینێش لەمڕۆ پێشکەوتر دەبێت. بیرۆکەی دابەشکردنی مێژو بۆ “قۆناغ”ی جیاواز‌و گەشەی بەردەوام لەم “قۆناغ”ەوە بۆ ئەویتریان بیرۆکەیەکی زۆر گرنگی دونیای مۆدێرنە‌و یەکێکە لەو مەسە له‌سەرەکییانەی دونیای مۆدێرن  له‌دونیای بەر  له‌مۆدێرن جیادەکاتەوە. وێناکردنی مێژوی مرۆڤ وەک مێژویەکی فرەقۆناغ کە تازەکانیان  له‌کۆنەکانیان پێشکەوتوترە بەشێکی بنەڕەتیی هۆشیاریی مۆدێرنە. یەکێکیش  له‌کۆڵەکە سەرەکییەکانی ڕۆشنگەریی بەرگریکردنە لەم ڕوانین‌و وێناکردنە بۆ کات، بۆ دابەشکردنی مێژو بەسەر قۆناغە تاریکەکانی ڕابردو قۆناغە ڕۆشنەکانی ئەمڕۆ‌و ئایندەدا.

ئاشکرایە بڕێکی هێجگار گەورە  له‌گەشبینیی‌و خۆشباوەڕیی لەناو ئەم دیدە تازەیەدا بۆ کات‌و لەوێشەوە بۆ مێژو ئێستا‌و ئایندەی مرۆڤایەتیی. ڕۆشنگەریی وەک چەمکێک تەعبیرە لەم گۆڕانکارییە  له‌ڕوانیندا بۆ کات‌و بۆ مێژو. ڕۆشنگەرەکان پێیان وابو دونیای ئەوان، بەبەراورد بە دونیای بەر لەخۆیان، دونیایەکی تەواو ڕۆشن‌و ڕوناک‌و پڕ تیشکی زانین‌و عەقڵ‌و زانستە. تا مێژوش بەرەوپێشەوە بچێت ئەم ڕوناکییە هەم بەهێزتر دەبێت‌و هەم بۆ هەمو ئاستە جیاوازەکانی ژیانی تاکەکەسی‌و دەستەجەمعی دەگواسترێتەوە، بەجۆرێک نهێنییەک نامێنێتەوە تیشکی عەقڵ ڕوناکینەکاتەوە. لەدایکبونی چەمکی “قۆناغ” وادەکات یەکێک لەو پرسیارە هەرە سەرەکیی‌و تازانەی دێنەکایەوە پرسیاربێت دەربارەی قۆناغەکان: ئایا کۆمەڵگا  له‌چ قۆناغێکی گەشەکردندایە؟ چۆن دەکرێت کۆمەڵگا  له‌قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی تر بگوازێتەوە؟ ئەی چۆن دەستکاری دونیا بکرێت بەشێوەیەک بپەڕێتەوە بۆ قۆناغێکی گەشەکردوتر‌و پێشکەوتوتر؟ لەسەدەی هەڤدەهەمەوە “قۆناغ” دەبێتە بەشێکی بنەڕەتیی ڕوانینی مرۆڤ بۆ کات‌و بۆ مێژو.