زاگرۆس پۆست
لە فارسیەوە: ئەكرەمی میهرداد
مایكڵ واڵزەر فەیلەسوفی ناسراوی ئەمریكاو خاوەنی ناوبانگی جیهانیە. تا ئێستا زیاتر لەبیست كتێبی لەبوارەكانی فەلسەفەی سیاسی‌و فەلسەفەی ئاكارو فەلسەفەی كۆمەڵایەتی نووسیوە، كە پرس‌و بابەتەكانی ناسیۆنالیزم، دادپەروەریی ئابوری، خۆشگوزەرانی‌و كۆمەڵی مەدەنی لەخۆدەگرن. بەڵام لەوانەیە بەناوبانگترین بەرهەمی ئەو كتێبی” جەنگە دادپەروەرەكان‌و جەنگە بێدادییەكان” بێت، كە ئێستا یەكێكە لەسەرچاوە گرنگەكانی یاساكانی جەنگ لەڕوانگەی فەلسەفی‌و ئەخلاقی‌و مافەكانی نێونەتەوەیی. كتێبە بەناوبانگەكانی ئەو بریتین لەپرسەكانی دادپەروەری، لێكۆڵینەوەو ڕەخنەی كۆمەڵایەتی، دیدار لەگەڵ رەخنەكاران، پلورالیزم‌و دادپەروەری‌و یەكسانی، بەڵگەو پاساوەكانی چەپ، عەقڵ‌و سیاسەت‌و هەژان، و پاشان كتێبی دەربارەی “مودارات” كە لەساڵی چاپكردنی 1997 بۆ زیاتر لەبیست زمان وەرگێڕاوە.
مایكڵ واڵزەر لەڕوانگەی بیرمەندیدا پابەندە بە باڵی چەپی سیاسەتی ئەمریكا و لەبەرهەمەكانیدا دیدگاكانی پلورالیستی بۆ سیاسەت‌و ئەخلاق دڵنیایی تایبەت‌و ئاشكرای ئەون. خوێندنی باڵای لەزانكۆكانی براندیس‌و كامبریدج لەبەریتانیاو لەهاواردی ئەمریكا تەواوكردووەو لەساڵی 1964 دكتۆرای لەزانكۆی هاوارد لە زانستە سیاسیەكاندا خوێندوەو لەهەمان زانكۆ و لە زانكۆی پرینستۆن مامۆستای زانستی كۆمەڵایەتیە و لە دامەزراوەی لێكۆڵینەوەی پێشكەوتوی پرینستۆن كە یەكێكە لە شایستەترین ناوەندەكانی زانستی كۆمەڵایەتی جیهان ئەو جێگا و بایەخی خۆی هەیە. واڵزەر جگە لە كاری زانكۆیی و زانستی كۆمەڵایەتی ئێستا سەرنووسەری گۆڤاری Dissentو ئەم گۆڤارەش وەكو لە ناوەكەیدا دیارە بڵاوكراوەی بیر و ئەندێشەی رووناكبیران و بیرمەندانی رەخنەگری ئەمریكاییە.
كەم كەس هەبوون پێش 11ی سپتامبەر داكۆكیان لە تیرۆر دەكرد. تەنانەت ئەوانەش كە تیرۆریست و پشتیوانانی تیرۆربوون نەیاندەوێرا یان نەیاندەویست ئەم داكۆكیە بكەن. تیرۆریزم وەكو دەستدرێژی سێكسی و توندوتیژی و كوشتنی عەمدی شایانی پشتیوانی و داكۆكی نیە. قوربانیانی تیرۆر ئەو ژن و پیاوە ئاسایی و ئەو خەڵكە بێ تاوانانەن كە هەمیشە دەبنە قوربانی و هیچ بەهانە و پاساوێك پەیدا نابێت بۆئەوەی ئەوان بكرێنە ئامانج و قوربانی. هێرشەكانی تیرۆر بەبێ ئەوەی كە جیاوازی لەنێوان كەسەكان بكات لەدژی تەواوی خەڵكی ناوچەیەك یان كۆمەڵێك بە ئەنجام دەگات. تیرۆریستە بكوژەكان بە بەرنامە و نیەتی پێشوەخت دەست بە هێرش دەكەن، كە تەنها ئامانج و ئاڕاستەی ئەوان ئازار گەیاندنە بە خەڵكانی دی و نانەوەی رەوش و كەشی ترس و تۆقاندنە. ئەوان بۆیە خەڵكان دەكوژن بۆ ئەوەی كەسانی دیكە بخەنە ترس و وەحشتەوە،بە هۆی چەند قوربانی كوژراو دەتوانن ژمارەیەكی زۆر بارمتەی زیندوو بخەنە ناو ترس و تۆقاندنەوە.
باڵە ئەهریمەنەكانی تیرۆر لەهەمان ئەو ڕوانگە و ئاڕاستەوە دەست پێدەكەن كاری ئەوان تەنها بە كوشتنی چەند كەسی بێ گوناح كۆتایی نایەت، بەڵكو دەیانەوێت ترس و بێزاری بخەنە ناو ژیانی رۆژانە و پێشێل كردنی ئامانجەكانی ژیانی تایبەتی و گشتی لە هەلومەرجی نائاسایش و هەراس و ناچاركردنی بێ پایان دەبێتە كار و بەرنامەی ئەوان. زۆربوونی تاوان و تۆقاندن لە كۆمەڵدا لەوانەیە ئاكامی هاوشێوەشی بۆ پەیدا بێت، بەمانای كاتێك كە تیرۆریستان پەنا بۆ كوشتار و تاوانی نهێنی دەبەن، لەوانەیە لە ئاستی كۆمەڵایەتیشدا كەسانێك هەبن ئەم هەلومەرجە بقۆزنەوە و كاری هاوشێوەی ئەم كوشت و ترساندنە ئەنجام بدەن و سەرئەنجام بكەرانی ئەو كارە دزێوانەش بەنادیاری بمێننەوە. زۆربوون و بڵاوبوونەوەی خراپەكاری بەرهەمی هەزاران تاوانكاری سەربەخۆ و نەناسن كە دەستی نەبینراوی ئەوان پێكەوە ئەم تاوانانە ئەنجام دەدەن و كۆمەڵ دەخنە ترس و بێزاری و بێ هێزییەوە. تیرۆریزم بەرهەمی تاوانی ئەو دەستە نەبینراوانەیە –پرۆژەیەكی رێكخراوە و هەڵبژاردنی ستراتیژییە و پیلانێكە بۆ كوشتن و بڵاوكردنەوەی ترس و وەحشەت. بۆیە مایەی سەرسامی و تاسان نابێت ئەگەر كاربەدەستانی ئەم پیلانە بۆ سەلماندن و پاساودانی ستراتیژیی خۆیان لە ژینگەی گشتیدا ناچاركراو یان بێزار دەربكەون.
بەڵام كاتێك كە پاساودانی ئەخلاقی پەسەند ناكرێت، ڕێگا بۆ داكۆكی و پاساودانی ئایدیۆلۆژیك دەكرێتەوە. لەهەندێك لایەن و هێزی باڵی چەپی ئوروپا و ئەمریكا لە سەردەمانی پێشتر (ساڵانی شەست و حەفتا و هەشتای سەدەی پێشوو) جۆرێك فەرهەنگی سیاسی هەبوو كە بەهانەی بۆ سازمانە تیرۆریستیەكان دەتاشی (وەكو سوپای رزگاریخوازی ئێرلاند، بەرەی ئازادیخوازی نیشتمانی جەزائیر، سازمانی ئازادیخوازی فەلەستین و هاوشێوەكانی). بەڵگە و پاساوەكان هیچیان نوێ نین و دووبارەكردنەوەشیان لە 11ی سپتامبر هەتا ئێستا مایەی سەرسامی نین. بەڵام دەبێت بەم هەلومەرجەدا كە تیرۆر زۆر بڵاوە و زۆربەی جیهانی گرتۆتەوە كە ئەو بەڵگانە بە وردی بناسین و بە ئاشكرا نەیاریان بین.
یەكەمین بەهانە ئەوەیە كە تیرۆر دواین چارەیە. لەم وێنایەدا خەڵكانی ستەمدیدە و بەدبەخت دەبینرێن كە جگە لە تیرۆر هیچ ڕێگایەكیان نیە ئەوان پێشتر پەنایان بۆ هەموو ڕێگا سیاسی و یاساییەكان بردووە و هەموو ئەگەرەكانیان ئەزموون كردووە و بەڵام هەموو جارێك شكستیان خواردووە و تا لە ئاكامدا گەیشتوونەتە بڕوایەك كە هیچ ڕێگایەكیان نیە جگە لە پەنابردن نەبێت بۆ ئەهریمەنی تیرۆر، یان دەبێت ببنە تیرۆریست یان هیچ كارێك نەكەن. وەڵامی سادە ئەوەیە، كە بە سەرنجدان لە تایبەتمەندی و ئاكارەكانی تیرۆر، چاكتر وایە هیچ كارێك نەكەن. بەڵام ئەم وەڵامە بۆئەوان بەهانە و پاساوێكی پێویست نیە!
گەیشتن بە دوایین چارەسەر، كارێكی ئاسان نیە. دەبێت لەڕاستیدا هەموو شتێك تاقی بكرێتەوە(كە هەڵبژاردەكان ئێجگار زۆرن) و ئەم تاقی كردنەوانەش نابێت تەنها بۆ یەكجار بێت. كام حیزب یا بزاڤی سیاسیە كە تەنها یەكجار ڕێپێوان و خۆپیشاندانی ساز كردووە و یەكسەریش سەرنەكەوتون، بۆیە دەبێت كە ئیدی مافی ئەوەیان هەیە دەست بۆكوشتن ببەن؟ سیاسەت هونەری دووبارە و چەند بارەكردنەوەیە. چالاكانی سیاسی شتێك هێندە دووبارە دەكەنەوە بۆ ئەوەی خاوەنی ئەزموون و كارامەیی بن، و بەهیچ شێوەیەكیش ئەوە رۆشن نابێت كە كەی ئیدی ڕێگا چارەیان نامێنێ. هەمان حوكمیش بۆ ئەو دەستەیە لە كاربەدەستانی دەوڵەتیش ڕاستە كە دەڵێن هەموو شتیان تاقی كردۆیتەوە و ئیدی ئێستا چارەیان نیە جگە لە بارمتەگیری و بۆمبارانی ناوچە و دێهاتەكان. دەبێت بپرسین ئایا بەڕاستی هەموو ڕێگاكانیان تاقی كردۆتەوە، یان چ شتێكیان تاقی كردۆتەوە، كە ئێستا هیچ ڕێگا و چارەیەكیان نیە؟
ئایا كەسێك دەتوانێ پێرستێك بدات و شایانی باوەڕكردن بێت؟ “دوایین چارەسەر” تەنها وەكو چەمك یان حكایەتی كۆتایی ڕێگا دەگرێ، لە زنجیرەیەك كار و خەباتی پێویست ئایا تیرۆر بەڕاستی دوایین ڕێگایە، دواین ڕێگا تەنها بۆ پاساودان و سەلماندنی كارەكانیانە، چونكە لە كرداردا زۆربەی تیرۆریستەكان تیرۆر بە یەكەمین ڕێگا چارە دەزانن و هەر لە سەرەتاشەوە دەیانەوێت ئەو ڕێگایە هەڵبژێرن.
بەهانەی دووەم ئەوەیە كە تیرۆریستەكان لاوازن و كارێكی دیكەیان جگە لە تیرۆر لەدەست نایە. لەم بەهانەیەدا دوو جۆر لاوازی هەن، بەڵام تێكەڵاو كراون: یەكەمیان، لاوازیی سازمانی تیرۆریستە بەرامبەر بە دوژمن، و ئەوی دیكەیان لاوازییە بەرامبەر بە خەڵكی خۆیان. لاوازیی دووەم، واتا ناتوانایی رێكخراوی تیرۆریستی بۆ كۆكردنەوە و رێكخستن و سازدانی خەڵك-كە سەرئەنجام بەرەو تیرۆر دەچێت و لەكرداردا هەموو ڕێگا و چارەسەرەكانی دیكە-وەكو هەنگاو و كارە سیاسیەكان، بەرەنگاری بێ توندوتیژی، مانگرتنی گشتی و خۆپیشاندانی جەماوەری و فراوان-واز دەهێنن. تیرۆریستەكان لاوازن، لەبەرئەوە نیە كە نوێنەرانی لاواز و پەراوێزكراوەكانن، بەڵكو دروست لەبەرئەوەیە كە نوێنەری ئەو هەژاران و لاوازانە نین، چونكە نەیانتوانیوە لاوازەكان بخەنە بەرگری و نەیاریی بەهێزەوە لە مەیدانی سیاسیەتدا. تیرۆریستان بەبێ پشتیوانی رێكخراوی خەڵكی خۆیان كاردەكەن، لەوانەشە بەیانكاری توڕەیی و نەیاری هەندێك یان زۆرێك لە خەڵكیش بن، بەڵام نەك راوێژ و مۆڵەت و نوێنەرایەتی خەڵكیان نیە، بەڵكو تەنانەت هەوڵیشیان نەداوە بۆ بەدەست هێنانی بڕوا و لایەنگیری ئەوان. تیرۆریستان ستەمكارانە كاردەكەن و ئەگەر سەربكەون، بێگومان ستەمكارانە حوكم دەكەن.
بەهانەی سێهەم كەسانێك دەهێنێ كە دەڵێن تیرۆر نە دوایین چارەیە و نە تەنها چارەسەرە، بەڵكو ڕێگاچارەیەكی گشتیە و هەمووان پەنای بۆ دەبەن. سیاسەت(یان سیاسەتی دەوڵەتی) مانا ڕاستەكەی ئەوەیە كە دەبێت شتەكان بە وردی و بە حیكمەت چارەسەر بكرێن. لەلای ئەوان هیچ شتێكی دیكە كارساز نیە، لۆجیكی ئەم پاساوە هەمان ئەو لۆجیكەیە كە دەڵێت” لە عیشق و لە جەنگدا هەموو كارێك ڕەوایە”. عیشق هەمیشە مانای هەڵگەڕانەوە و فریو دەدات، جەنگیش بەردەوام خوێن رێژییە، و سیاسەت هەموو كات پێویستی بە ترساندن و تۆقاندن هەیە. لە دونیای بوونەوەرانی تیرۆریستدا هەم دەرگای چوونە ژوورە هەم دەرگای هاتنەدەر هەیە. ئێمە هەمیشە لە دونیای تیرۆریستاندا ژیان دەكەین و بۆئەوەی بزانین ڕێگای تیرۆر چۆن هەڵدەبژێدرێت، دەبێت بزانین كە لەو دونیایەدا چی ڕوودەدات (هەرچەند زۆرجار نموونە و نمایشی دیاریكراومان لەبەر دەستدا نیە). گروپێك لە خەڵك (كاربەدەستانی حكومەت یان چالاكانی سیاسی) لە دەوری مێزێك كۆدەبنەوە و بیردەكەنەوە كە ئایا ڕێگای تیرۆر بگرنەبەر یان نا. پاش ماوەیەك بەهانەكان دەست پێدەكەن و لە بەڵگە و پاساوەكاندا خۆیان نقوم دەكەن. هەڵبەت دەبێت بزانرێت كە لەو كاتەدا و لە دەوری مێزی گفتوگۆكەیان، هیچ سوودێك نابێت كە لایەنگرانی تیرۆر بڵێن” ئەمە ئەو كارەیە كە هەموو كەس دەتوانن بیكەن” چونكە ئەوان لەگەڵ كەسانێك ڕووبەڕوون كە ڕێگای دیكەیان پێشنیار كردووە. بەڵام سەرچاوەی تیرۆر هەمان ئەو بەڵگە و پاساوانەیە. یەكەمین قوربانیەكانیان هاوكارانی پێشوویانن، واتە ئەوانەی (نە) یان بۆ تیرۆر گوتوە.ئایا بەڵگە و سەلماندن هەیە كە ئەم دوو گروپە وەكو یەك تەماشا بكرێن؟
بەهانەی چوارەم لە راستیدا یاریكردنە بە چەمكی “بێ گوناهی” هەڵبەت كوشتنی بێ گوناهان كارێكی دروست نیە، بەڵام قوربانیان بە تەواوی بێ تاوان نین. لە چەوسانەوە سوودیان بینیووە و لە میوە ئاڵوودە و ناپاكەكانی ستەمكاری سوودمەند بوون. بۆیە، هەرچەندە كوشتنیان مایەی سەلماندن نیە..بەڵام..شایانی تێگەیشتنە. ئایا ڕێگا و چاوەڕوانیەكی دیكە پەیدا نابێت؟ وەڵامەكە ئەوەیە كە مناڵان و تەنانەت بەتەمەنەكانی قوربانی تیرۆر وەكو هەركەسێك كە چالاكانە لە جەنگ یان لە پاكسازیی نەتەوەیی و ئایینی یان لە سەركوتە سیاسی و وەحشیەكاندا بەشدارن، مافی بەهرەمەندییان لە تەمەنی سروشتی خۆیان هەیە، كە نابێت زوو لەناو ببرێن یان خۆیان لەناوبەرن. ئەم بنەمایە ناوی” پاراستنی كەسانی بێتاوان و نابەشدارە” كە نەك تەنها لە جەنگ بەڵكو لە هەر كێشە و ناكۆكیەكی سیاسی مەعقول و ئابڕومەندانەدا دەبێت وەكو بنامەیەك پیادە بكرێت. كەسانێك كە لە پێناوی ساتێكی خۆشی خۆیان لە بەدبەختی و ئازاری كەسانی دیكە دەخەنە ژێر پێ و دەیانكوژن یان ئازاریان دەدەن، دەبێت بزانن كە نەك تەنها خەریكی بەهانە تاشینن بۆ تیرۆر، بەڵكو بەشێكن لە لاوازی پشتیوان و هاوكارانیان.
دواهەمین بەهانە ئەو بڕوا ناڕاستەیە كە دەڵێت هەموو كاردانەوە و نەیارییەكان كە گوایە بەڵگە نەویستن بۆ رەتكردنەوەی تیرۆر و لەڕای گشتیشدا پەسەند كراون.لەراستیدا لە خودی تیرۆر خراپترن. دەڵێن كە هەر كار و هەنگاوێكی سیاسی یان سەربازی، تۆڵەسەندنەوە و كۆتایی هاتنی ئازادییە مەدەنیەكان و سەرەتای فاشیزمە و شایانی ناشیرین كردن و تاوانباركردنە. تەنها كاردانەوەی سەلمێنەری ئەخڵاقی، نوێكردنەوە و پێداچوونەوەی ئەو سیاسەتانەیە كە تیرۆر بانگەوازیان دەكات و دەبێت هێرشیان بۆبكرێت. بە بڕوایەكی رۆشنتر، دەبێت قوربانیان بڵێن كە دەمێكە ئەم بڕوایەمان زانیوە.
من هەموو ئەم پاساوانەم لە چەند رۆژی رابردوودا بیستووە و بینیم كە چۆن زۆربەی خەڵك بە ڕق و بێزارییەوە بەناوی یەكێتی و هێزی نیشتمانیەوە باسیان دەكەن. بەڵام دوو بەهانەی دوایی لەوانی دیكە زیاتر دەبیسترێن ئێمە (ئەمریكاییەكان) عێراقمان بۆمبارانكرد، پشتیوانی لە ئیسرائیل دەكەین و هاوپەیمانی رژێمە عەرەبە چەوسێنەرەكانی وەكو عەرەبستانی سعودیە و میسرین. سەرئەنجام لەبەرامبەردا جگە لە تیرۆر چاوەڕوانی چی دیكەین؟
وێڕای ئەم باسە ناڕەواو توندڕەوە كە باسی توندوتیژی و تاوانەكانی ئەمریكایە، هەرچەندە دەتوانین لە چەند دەیەی دواییدا ڕەخنەی زۆر لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بگرین. زۆرێك لە لیبرالە چەپڕەوەكانی وەكو ئێمە زۆرترینی تەمەنی سیاسی خۆمان لە نەیاری بەرامبەر توندوتیژییەكانی خۆمان گوزەراندووە(هەرچەند دەبێت ئەوەش بزانین كەمن و زۆربەی دۆستەكان پشتیوانیمان كرد لە جەنگی كەنداو لەدژی سەدام حسێن، كە لە بەهانەی چوارەمدا باسمكرد). ئێمەی ئەمریكایی دەبێت بەرامبەر ستەمكارییەكانی دەوڵەتی خۆمان و ئەو دەوڵەتانەش كە پارە و چەكیان دەدەینێ هەڵوێست بنوێنین. بەڵام هیچكام لەم بەهانە و پاساوانە ناتوانن تیرۆریزم بسەڵمێنن، و هیچ كەس ناتوانێ لەباری ئەخلاقیەوە تیرۆر بسەلمێنێت. لەوانەیە دەرونناسان ئامۆژگاری و رێنماییانە بۆ ئەم بڕوا و تێگەیشتنە هەبێت، بەڵام كاردانەوەی سیاسی لەبەرامبەر توندڕەوان و جەنگخوازە خۆكوژەكان، تەنها نەیاری و دوژمنایەتیە.
سەرچاوە:
فلسفە و جامعە وسیاست، گزیدە وترجمەی عزت الله فولادوند، نشرماهی، چاپ 1387، ل ل 285-290.
