زاگرۆس پۆست
مرۆڤی یاخی، چوار ساڵ دوای رۆمانی تاعون و لەساڵی 1951 بڵاوكرایەوە. لەدوای نامەی (میتافیزیكی مەسیحی و فەلسەفەی نیوئەفلاتۆنی) ئیدی كامۆ دەستی نەبرد بۆ نووسینی لێكۆڵینەوەی فەلسەفی لەسەر بنەمای شیكردنەوە مێژوویەكان. یەكێك لەو هۆكارانەی كە کامۆی هەژاند تائەم كتێبە بنووسێ.
ئەو گۆڕِان و رووداوانە بوون كە لەسیاسەتی جیهانیدا پەیدابوون. ئەو (هاوپەیمانیەی) نێوان بەریتانیا، فەرانسەو ئەمریكا لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتی كۆتایی جەنگی جیهانی دووەم، لەدەورانی دوای جەنگدا بەخێرایی بەرەو جەنگی ساردی نێوان بلۆكی سۆڤیەت و (هاوپەیمانی) فراوانتری رۆژئاوا ملی نا. مەستی سەركەوتن بەسەر ئەڵمان و ژاپۆن و زۆر بەخێرایی گۆڕا بەترس و هەراسانی لە جەنگی جیهانی سێیەم.
بەبۆمبی ئەتۆمی و هێرشەكانی سۆڤیەت بەرەو خۆرئاوا. لەساڵی 1948 سۆڤیەت رێگاكانی بەرلینی خۆرئاوای بەست و كۆدێتای كۆمۆنیستی لە چیكۆسلۆفاكی سازدا. ئەمریكا بەهۆی پردی ئاسمانییەوە توانی داخرانی بەرلینی خۆرئاوا پوچەڵ بكاتەوەو بەهۆی پرۆژەی مارشاڵەوە هاوكاری زۆری گەیاندە ئەوروپای خۆرئاوا لە 1949 سۆڤیەت یەكەمین بۆمبی ئەتۆمی تاقیكردەوەو پیرۆزی سەركەوتنی كۆمۆنیزمی بەسەر هێزە ناسیۆنالیستەكانی چین جەژن گرت. ئەمریكاش لەبەرامبەردا پەیمانی ناتۆی لەساڵی 1951 پێكهێنا. لەساڵی 1950 جەنگی سارد گۆڕا بۆ جەنگی گەرم و كۆریای باكووری كۆمۆنیست هێرشی بۆ كۆریای باشوور كرد.
ئەمریكییەكان بەبێ دواكەوتن (لەئامادەنەبوونی سۆڤیەت) پشتیوانی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان وەرگرت و هاوپەیمانان هێزەكان كۆریای باكوریان لەكۆریای باشوور دەركرد و هەتا سنوورەكانی چین پاشەكشەیان كرد و هەر بۆیەش چینەكان جوڵان بۆئەوەی بچنە شەڕەوە. لەئەمریكا سەرەتای جەنگی سارد بوو بەهۆی راگەیاندنی خەبات و سیاسەت لەدژی كۆمۆنیزم و داكۆكیكردنیش لەهەر سیاسەتێكی چەپی كردە كارێكی زۆر دژوار. لەفەرەنسا، سەرەتای جەنگی سارد بووە زەمینەو هۆكاری دەستەبەندی توندو دوژمنانە لەنێوان سیاسەت و ئایدیۆلۆژیەكاندا. لەساڵی 1951 لەهەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی فەرەنسا (پارلەمان) كورسییەكان تارادەیەك یەكسان لەنێوان شەش حزبی سیاسیدا دابەشبوو.
سارتەر، دۆبۆڤوار و زۆربەی هاوڕێیانیان لەبەرامبەر سەرمایەداری بلۆكی خۆرئاوا لایەنی كۆمۆنیستەكانیان گرت، هەرچەند ئەوان بێ هەواڵ و زانیاری نەبوون لە پاكتاوكردن، ئیعدامی سیاسی و ئۆردوگاكانی كاری زۆرەملێ لە سۆڤیەت، بەڵام دەیانوت خۆرئاوا ئەم شتانەی زیاد لەپێویست زلكردووەو پرۆپاگەندەی ئەوان وایكردووە كەتوندڕەوی لەم كارانەدا دەربكەون و سەرەئەنجام باوەڕیان بەوەهێنا كەمۆمنیزمی نێونەتەوەیی تەنها بزاڤێكە كەبتوانێ داكۆكی لەبەرەژەوەندی كرێكاران و جوتیاران بكات لەسەرانسەری دونیا.
كامۆ نەیار بوو لەگەڵ سارتەرو دۆستانی بەبڕوای ئەو زۆرداریی مەرگباری رژێمە كۆمۆنیستیەكان شایانی پشتیوانی نەبوو، ئەو دەیگوت لەنێوان دوو خراپەكارییدا، بلۆكی خۆرئاوا خراپەیەكی كەمترە. ئەو كەخۆی منداڵی خێزانێكی چینی كرێكارو ئەندامی جارانی پارتی كۆمۆنیست بوو، هەروەكو جاران پابەندبوو بەئامانجی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، بەڵام بڕوای بەوەش بوو كەكۆمەڵگا سەرەرای دادی كۆمەڵایەتی دەبێت لە رێگای ئازادی كەسێتی و سیاسیشدا تێبكۆشێ. ئەو بێزاربوو لەوەی كەروناكبیرانی چینی ناوەراست (بورژوا) وەكو سارتەرو دۆستانی هانی چینی كرێكار ئەدەن كە ئازادییەكانیان بكەنە قوربانی پابەندبوونیان بە دیسپلینی حزبی كۆمۆنیست. ئەو بڕوای بەوە نەبوو كە رووناكبیرانی خێزانی دەوڵەمەند و خاوەن بڕوانامەكان كە هەژاری و نەخوێندەوارییان بەگۆشت و پێست ئەزموون نەكردەوە، لە هەلومەرجێكدابن بتوانن داكۆكی لە كرێكاران و هەژاران بكەن.
لە زەمینەی ئابووریدا كامۆ چاوی لەسەندیكای كرێكارییە شۆڕشگێڕەكان بریبوو كە ئیلهام بەخشن و لەسیاسەتیشدا لەجیاتی ناكۆكی خۆرهەڵات و خۆرئاوا، چاوی لەباكوورو باشوور بوو (وڵاتانی دەوڵەمەندو هەژار) زۆر سەخت لەژێر كاریگەریی ئاوێتەكردنی لیبرالیزمی سیاسی و سۆسیالیزمی ئابووریی وڵاتانی ئەسكەندەناڤیدا بوو، بەشانازییەوە داكۆكی دەكرد لەمیانڕەوی، خاكی بوون و ئاسانگیری ئەو تایبەتەمەندییانەی كە بەبڕوای خۆی رەنگدانەوەی رۆحی مەدیترانەییان بوو.
مرۆڤی یاخی سێسەدو چەند لاپەڕە بوو كە بەشی هەرە زۆری دەربارەی پرس و زەمینەكانی یاخیبوون و شۆڕشی فكری و سیاسی بوو لەخۆرائاوا. من لەمبارەیەوە زۆر نانووسم و لە هەندێك لێكۆڵینەوەكانی دیكەدا، بەتایبەتی نووسینی دێڤید سپرنیتزم بەناوی لێكۆڵینەوەی رەخنەگرانەوە دەربارەی كامۆ 1988 كورتەیەك لەمبارەوە نووسراوە، بەڵام خودی ئەم بابەتانە لەلێكۆڵینەوەكەی كامۆدا رۆشن و سەرنج راكێشن و ئاسانترە كامۆ لەم كتێبەدا وەكو بەرهەمەكانی دیكەی، وای بەباش زانیوە كەباسی پرسە دیاریكراو پەیوەندارەكان بكات نەك باس و لێكۆڵینەوەی لێكدابڕاو.
لە پێشەكی مرۆڤی یاخیدا كامۆ بەپەیگیری و وردبینی هەوڵی خۆیداوە كە شێوە سازبوونی ئەخلاقی پوچی هەڵبسەنگێنێ و لەكۆتایدا شكستی خۆشی لەم هەوڵانەدا پەسەند بكات. بۆ ئەم شكستە باسی دوو بەڵگە دەكات: یەكەمیان ئەوەی كەئەخلاقی پوچی لەزەمینەی كوشتندا بەناكۆكی دەگات. دووەم: ئەوەی كە ئەخلاقی پوچی ئەو پشتی بەستوە و بەزانینی هەستی پووچی و هەستی نائومێدی كە تایبەتمەندی سەردەمی نێوان دوو جەنگی جیهانی بوو، نەك پرسێكی گشتی بێت بۆ هەموو مرۆڤایەتی.
ئەگەرچی كامۆ لەوەدا سەركەتوو نەبوو كە ناكۆكی لۆجیكی دەربارەی كۆشتن نیشان بدات، بەڵام شێوەیەك نەسازانی دەروونی خستەڕوو لەنێوان هەوڵی مرۆڤی هیچباوەڕ بۆ سەلماندنی ژیانی خۆی و ئەو قەرزەی كەدەبێت بەرامبەر خەڵكی دیكە نیشانی بدات. ئەم نەسازانە لەم باوەڕەوەیە: لەلایەك، ئەخلاقی پووچی دەبێتە هۆی ئەوەی كوشتن ببێتە كارێكی گشتی.. ئەگەر هیچ شتێك هیچ مانایەكی نەبێ.. بۆیە هەموو شت دەكرێت و هیچ شتێكیش گرنگی نابێت… بكوژەكان نەلەسەر هەقن و نەتاوانبار (یاخی، ل5) بەڵام لەلایەكی دیكەش: ئاكامی كۆتایی لۆجیكی پووچی لەڕاستیدا رەوكردنەوەی خۆكوژییە و پەسەندكردنی رووبەڕووبوونەوەی پرسیاری مرۆڤ و بێ وەڵامی جیهانە. بەڵام ئاشكرایە ك هیچ باوەڕان سەرەنجام بڕوا بەوە دەكەن كە ژیانی مرۆیی، تاكانە خێر و چاكەی پێویستە، چونكە تەنها ژیانە كە ئەم روو بەڕووبوونەوەیە مەیسەر دەكات . مرۆڤی یاخی ل6.
بەڵگەی دووەمی كامۆ بۆ رەخنە لەئەخلاقی پووچی رەخنەیەكی دەرەكیە، ئەو دەیگوت زانینی هەستیاری بۆ پووچی و هەستی نائومێدی لەوەپەیدابوە كەزانینی هەستیاری زۆر لەوە تایبەتی ترە لەوەی كەبونیادی گونجاوبێت بۆ ئەوەی رێساكانی كار فەراهەم بكات، واتا ئەخلاقی پووچی پرسێكی كەسایەتیە نەك رێسایەكی گشتی. بۆیەش دەڵێ ئەمانە بیركردنەوەی روناكبیرانەی سەردەمێكی تایبەتین لەمێژووی ئەوروپا (تاوانی سەردەمێكی تەواوی مێژووی دەخوازێ رێسای گشتی كارەكان لەسەر بنەمای هەستی نائومێدی پەیدا بێ یان بەیان بكرێ) ل9. جەنگی جیهانی یەكەم بووە هۆی سەرهەڵدانی سەردەمی نەفی كەخۆكوژیی خستە میدانەوە. جەنگی جیهانی دووەم بەرەو سەردەمی ئایدیۆلۆژیاكان رۆیشت كە پرسی كوشتنی پێشنیازكرد. تەنانەت تائەوكاتەی كەنازانین هەقمانە كەسانی دیكە بكوژین یان نا، یان ئەوە پەسەندبكەین كەبهێڵین خەڵك بكوژرێت یان نا، هیچیان نازانین. مرۆڤی یاخی ل4 ئەوەی سەرسام و شایانی تانەیە ئەوەیە كەكامۆ دیدگای ئاشكرای تایبەتی و سەردەمیانەی پووچی دەخاتەلاوە، سەرئەنجام دەبێت خۆی گرفتاری چەمكی یاخیبوون بكات. راستە كە یاخیبوون بەپێچەونەی پووچی گوتەیەكی وەسفیە بۆ كاری مرۆیی كەماناو گرنگی فەلسەفی تایبەتی نیە، بەڵام لەهەمانكاتدا هەم فراوانتر و هەم تەنگدامانترە لەوەی كە بتوانێ خاڵی دەستپێكردن بێت بۆ پرسیارو گەرانی ئەخلاقی. فراوانترە، چونكە هیچ بونیادێكی گشتی بۆ دادوەری لەوەی كە یاخیبوون راستە یان تاوان بەرهەمدێنێ. ئەوەی كە یاخیبوون مافرٍەوا یان تاوانبار دەكات ئامانج، بیانوەكان، تاكتیك یان پەیامەكانن، نەك ئەوەی كە تەنها یاخیبوونە تەنگ مەوداترە، چونكە تیرۆرو كوشتاری ئایدیۆلۆژیك بەهەمان شێوەی كەلەلایەن دەسەڵاتێكی جێگیرەوە پەیدا دەبێ، دەتوانێ بەرهەمی جۆشی شۆڕشگێڕانەش بێت. هەروەها دیسان بۆیە كەم مەودایە چونكە ناتوانێ كرانەوەیەكی فراوان بكات بۆ ئەوەی هەموو كەسایەتییە ئەدەبی و فەلسەفییەكان لەناو دڵی خۆیدا جێگا بكاتەوە، كە كامۆ لە مرۆڤی یاخیدا باسی كردوون. بۆچی كامۆ بەرەو چەمكی یاخیبوون ئاراستەی دا؟ لەوانەیە لەبەر سێ بەڵگە بێت یەكەم، ئەوەی كە دەیخواست شتێكی پۆزەتیڤ پەیدابكات و بپارێزێ بەرامبەر هەوڵی پێشبینی كۆلۆجیكی پووچی نەیتوانی وەڵام بە پرسی كوشتن بدات، بەڵام یاخیبوونی قارەمانی پووچ باوەڕی كردە خاڵی دەستپێكی پۆزەتیڤ دووەم، كامۆ لە نهێلیزمی ئەخلاقی واتە ئەوەی كە هیچ بەهایەكی ئەخلاقی بابەتی بوونی نییە رووی وەرگێڕا و بەبەشداریی لە سەرهەڵدانی بەرگریی فەرەنسا پەیبر و بەگرنگی و كاریگەری هاوپشتی. ئەو بەئەزموون دەیزانی كە یاخیبوون لەدژی ستەم مانای چییە. سێیەم، هاتەسەر ئەو باوەڕەی كەدەبێت ئاكامی گشتی چەمكی ئەخلاقی لەچوارچێوەی دراماتیكیدا بخاتەڕوو. ئەو ئەم وانەیە لە ژان گرۆنیەی مامۆستی فێربوو، بۆیە كتێبی مرۆڤی یاخییشی پێشكەش بە مامۆستا كرد.
یاخیبوون چییە؟ لەبەشی یەكەمدا كامۆ یاخیبوون بەملنەدان بەهەژموون و بەراستزانینی بەها تازەكان پێناسە دەكات. ئەو كۆیلەیەی كە هەموو تەمەنی تەنها فەرمانی جێبەجێكردووە، لەپڕ بەو ئەنجامە دەگات كە چیدی ناتوانێ پەیڕەوی فەرمانەكان بكات. ل13 بەڵام پرسی یاخیبوون تەنها ئەمەنییە كە بخوازێ مل نەدات بەفەرمانە تازەكان، چونكە دەتوانێ ئەم كارە بەدرۆ یان فێل ئەنجام بدات. ئیدی ئەو لەخودی پەیڕەوكردنی فەرمان بێزارە و بەم یاخیبوونەش سنوورێك بۆ خۆی دادەنێ كە نابێت لێی تێپەڕێت. ئەم سنووردانانە لەخودی خۆیدا بەهایەكی ئەخلاقی بنەماو هەق و مافێك بەرهەم دێنێ. كۆیلە بەم یاخیبوونە دەیەوێت بڵێت هەندێك كار هەن كە تەنانەت كۆیلەكانیش ناتوانن پەسندی بكەن، یان لەوەش سەرەكیتر ئەوەیە كە خودی بەندایەتی تاوانە و ئیدی مل بەكۆیلەبوون نادەین. ئەم بەها و بنەما و مافە ئەخلاقییە بونیاندێكە بۆ هاوپشتی لەگەڵ كەسانی دیكەش. چونكە ئەو كۆیلەیەی كە دەڵێت: نابێت فەرمان بەهیچ بەندەیەك بكرێ كە واز لە مناڵەكانی بهێنێ. یا (نابێت هیچ مرۆڤێك كۆیلە بێت) ئامانجی هاوبەش لەگەڵ هەموو ئەوانەدا پەیدا دەكات كە لە رەوشی ئەودان، و سەرەنجام ئامانجی هاوبەش لەگەڵ هەموو مرۆڤدا بەرهەمدێنێ. لەم مانایەدا یاخیبوون دەبێتە مانای هاوپشتی بۆ مرۆڤەكانی دیكە. رینیە دیكارت وتبوی(بیردەكەمەوە، بۆیە هەم) كامۆش گوتی: یاخی دەبم، بۆیە هەم. ل22. بەڵام یاخیبوون كارێكی پرمەترسیە. چونكە زۆربەی جار سەركوتكەران و ستەمكاران بەبێ بەرگری تەسلیم نابن، بۆیە دەبێت مرۆڤی یاخی لەنێوان كوشتن و كوژراوبووندا یەكێك هەڵبژێرێ كوشتن نكۆڵی كردنە لە مرۆڤایەتیی هاوبەش. ئەگەر تەنانەت زۆردارێكیش بكوژرێ، مرۆڤی یاخی ئیدی ناتوانێ لە لۆژیكیدا داكۆكی لە چەمكی فریای مرۆڤایەتی بكات، واتە لەو شتەی كە لۆژیكی یاخیبوونیەتی ل281 كوژراوبوونیش مانای تەسلیمی ستەمكار بوونە. بەبڕوای كامۆ، ئەمەش پارادۆكسی بنەرەتییە لە یاخیبووندا. یاخیەكان ئەگەر بگەڕێنەوە دواوە دەبێت مەرگ پەسند بكەن، ئەگەر بەرەوپێش بڕۆن دەبێت بكوژن. ل281 لەهەردوو بارەكەدا یاخیبوون پیس و لەكەدار دەبێت. یەكێك لە رێگاچارەسەر سام و نامۆكانی كامۆ ئەوەیە كە ئەو یاخیانەی كە خەڵك دەكوژن دەبێت خۆیان ئامادەی مەرگ بكەن بۆئەوەی هاوپشتی مرۆیی خۆیان نەدۆڕێنن كامۆ لە شانۆگەری”ی دادپەروەران”ی ساڵی 1949 شاعیری شۆڕشگێر ئیڤان كالیایف دەكاتە ڕوخساری ئەم بڕوایە.
لە بەشی دووەمدا”یاخیبوونی میتافیزیكی”كامۆ دەگەڕٍێنێتەوە بۆ ڕیشە ئایینیەكانی ئەندێشەی فەلسەفی. ئەو یاخیبوونی میتافیزیكی بە”بزاڤی ناڕەزایی مرۆڤ لە دژی ژیانی خۆی و لە دژی هەموو ئافران”پێناسە دەكات (ل26).كامۆ گەرچی بە دڵنیایی دەڵێ یاخیبوونی میتافیزیكی وەكو پرسێكی یەكگرتوو پێش كۆتایی سەدەی هەژدە ڕووینەداوە،بەڵام پێشرەوانی تا كۆنترین سەردەمەكان، ئەفسانەی پرۆمسیۆس، دەباتەوە. لە ئەفسانەكانی یۆناندا، پرۆمسیۆس نیمچە خودا ،ئاگر لە خودایانی ئۆڵۆمپ ئەدزێ بۆ ئەوەی گەرمی و ڕووناكی بدات بە مرۆڤ. لە سزای ئەم یاخیبوون و هەڵگەڕانەوە لە خواستی بەخشین، زێوسی گەورەی خواوەندان ئەو لە قووڵترین شوێنی زەویدا زنجیر دەكات و بازێكیش هەموو رۆژ دێت و لەتێك لە جگەری دەخوات. ڕەوتی كامۆ لە سیسۆفۆس(سیزیف) بەرەو پرۆمسیۆس زۆر مانادارە: سیزیف لە پێناوی خۆیدا لە فەرمانی خودایان هەڵدەگەڕێتەوە، بەڵام پرۆمسیۆس لەپێناوی مرۆڤدا.
كامۆ لە مەسیحدا، لە گنۆسییە مەسیحیەكان و لە سانت ئۆگۆستینۆسی پیرۆزیشدا پێشڕەوانی یاخیبوونی میتافیزیكی دەبینێ. بەڵام هەتا ئەو سەردەمەی كە مەسیحیەت بەسەر ئەندیشەی خۆرئاوادا زاڵبوو، ئەڵتەرناتیڤێكی دیكە بۆ یاخیبوونی میتافیزیكی دەخاتە ڕوو: رزگار بوون لە ڕێگای رەنج و ئازادیی خواستراوی خودای بێ گوناه. دروست كە لە كۆتایی سەدەی هەژدەدا گومانەكان لە خوداییبوونی مەسیحیەت پەیدابوون ،یاخیبوونی میتافیزیكی پایەی ڕاستەقینەی خۆی بەدەست هێنا. لە ڕیزی یاخیانی میتافیزیكدا كامۆ باسی ئەمانە دەكات: ماركی دوساد،(شەیتان لە بەهەشتی وندا)ی میلتۆن، ئیڤان لە “برایانی كارامازۆف”ی داستایفسكی،بۆدلێر، لۆترێ ئامون، رامبۆ، كەندرێ بریتۆن، و فەیلەسوفانی ئەڵمانی ماكس شێرنەر و نیچە. كامۆ ناوەڕۆكی یاخیبوونی میتافیزیكی بە ناڕەزایی لە دژی خراپە و ئازاری نەسەلمێنراو دەناسێ. ئەگەر خودا نەخوازێ یان نەتوانێ خراپە و ڕەنج و ئازاری ناسەلمێنراو لەناو ببات، سەرەنجام دەبێت ئەم ئەركە بكەوێتە ئەستۆی مرۆڤ. بۆیە، كامۆ دەڵێت یاخیبوونی میتافیزیكی ڕێگا دەباتەوە سەر شۆڕش.
لە بەشی سێهەم”یاخیبوونی مێژوویی”كامۆ بەشیكردنەوە و لێكۆڵینەوەی پەیوەندی نێوان یاخیبوون و شۆڕش دەگات.دەڵێت”شۆڕش لێدانی دەرزی ئەندێشەیە بە ئەزموونی مێژوویی،ئێستاش یاخیبوون تەنها بزاڤێكە كە لە ئەزمونەی تاكەوە بەرەو قەڵەمڕەوی ئەندێشە دەچێت”ل26. یاخیبوون بەهاكان، هاوپشتی و خواستی یەكبوون زیندوو دەكاتەوە، تا دەگاتە ئەوەی كە شۆڕش دەبێت جیهان وەكو وێنای شۆڕشگێڕان دروست بكاتەوە. مەرجی پێویست بۆ یاخیبوون یەكێتی یە، بەڵام مەرجی پێویستی شۆڕش وێكڕایی (تمامیت)ە. وێرای ئەوەی كە بەشی سێهەم نیوەی كتێبەكەی كامۆیە، بەم ژمارەی ئەو شۆڕشانەی لێكۆڵینەوەیان دەكات زۆر كەمن. ئەو لێكۆڵینەوەی بۆ شۆڕشی فەرەنسا (1789-1799، چالاكی شۆڕشگێڕانەی ڕوسیا لە(1820-1916)،شۆڕشی بەڵشەڤی(1917-1920) و نیوە شۆڕشە فاشیستیەكانی ئەڵمان و ئیتالیا كردووە. هەروەها بیروباوەڕەكانی هیگل ، نیچە و بەتایبەتی ماركسی باسكردووە. كامۆ لە پاساوی ئەم هەڵبژاردن و لێكۆڵینەوانەدا لەوە دڵنیا دەبێت كە”رۆحی ڕاستەقینەی یاخیبوون”پێویستی بە دوو مەرجە كە تەنها لە سەردەمی مۆدێرن(دوای 1750) لە كۆمەڵگای خۆرئاوادا پەیدابوون. مەرجی یەكەم، یەكسانیی تیۆری نێوان تاكەكانی خەڵك و مەرجی دووەمیش رەتكردنەوە یان ڕەخنەیە لە پرسی پیرۆز. لەسەر ئەم بنەمایە، كامۆ یاخیبوونی كۆیلەكان،رەعیەت، جوتیاران، نەتەوەپەرستان، ریفۆرمخوازانی ئایینی و شۆڕشەكانی دەرەوەی جیهانی خۆرئاوا، وەكو شۆڕشی ناتوندوتیژ و سەرسامیی گاندی لە هیندستان لە دوای جەنگی دووەمی جیهانی دەخاتە لاوە. ئەو نەیتوانی لێكۆڵینەوەش بۆ جەنگی ناوخۆی ئەمریكا بكات و تەنها بەشێوەیەكی ئاسان خۆی لەمە لاداوە و وتویەتی كە “شۆڕشی 1789 ی فەرەنسا تەواوكردنی دەسكەوتەكانی شۆڕشی ئەمریكا و بریتانیا بوو”.
بۆچی كامۆ وایكرد؟ پێموایە هۆكاری سەرەكی لەبەر ئەوە بوو كە جیهانی لە پشتی چاویلكەی”بروای مەسیحی”خۆی دەبینی و نائاشناش بوو بە مێژووی نەتەوەكانی دەرەوەی ئەوروپا، یان لەوانەیە لەبەرئەوە وایكردبێت كە زۆربەی نموونە و بۆچوونەكانی لەگەڵ پێشداوەرییە ئایدیۆلۆژییەكانی هیگڵدا سازبێت. هیگڵ فەیلەسوفێكی ڕەسەنی داهێنەر بوو كە لۆژیكی دیالەكتیكی(تێز، ئەنتی تێز، سەنتێز) داهێنا بۆ ئەوەی بە هۆیەوە دوای ئەو بیروباوەڕانە بكەوێت كە لە كەتوار دەكۆڵنەوە. هیگل كەتوار(واقیع) و مێژوو بەشێوەیەك دەپێچێتەوە كە ساز بێت لەگەڵ بیروباوەڕەكانی، بۆ نموونە ئیسلام دەخاتە دەرەوەی مێژووی ئایین چونكە لەدوای مەسیحیەت هاتووە و هەربۆیەش لە دەربڕینی دیالەكتیكی خۆیدا دەیخاتە دەرەوەی پێشكەوتنی رۆحی عەقڵ لە مێژووی فەرهەنگدا. ئیلهامدەری ماركس لە لێكۆڵینەوەی كاروانی دیالەكتیكی ڕوو لە پێش مێژوو هەر هیگڵ بوو. ئەگەر چی كامۆ لە مرۆڤی یاخییدا هیگل بەسەختی دەخاتە بەر ڕەخنە،كە بڕوای وابوو هەموو گشتی بوونی مێژووی زانیوە، بەڵام لەوانەیە سەرنجی ئەوەی نەدابێ كە شەیتانی لوتبەرزی هیگلی لە شێوەی كار و گرنگیدان بە وردەكارییەكانیش لە مەیداندایە.
ئامانجی سەرەكیی هێرشی كامۆ لە مرۆڤی یاخیدا ماركسیزم و كۆمۆنیزمی ڕوسی بوو.بە بڕوای ئەو، ماركسیزم نموونەیەكی زۆر ئاشكرایە لەوەی كە چۆن عەقڵ كاتێك مەبەستی بێت وێكڕایی(تمامیت) بەدەست بهێنێ، خۆشی نەفی دەكاتەوە. كۆمۆنیزمی سۆڤیەتی دیسان نموونەیەكی ترسناكە لەوەی كە چۆن رۆحی كراوەی یاخیبوون دەتوانێ بەرەو مۆتەكەی تۆتالیتاری خۆی بگۆڕێ. كامۆ لەم زەمینەیەدا پەیگیرە و لە هەموو سەردەمێكدا رەخنەگری كاروانی كۆمۆنیزمی شورەوی بوو. بۆیە ڕەخنەش لە ماركس دەگرێت چونكە مێژووی بە سیستمێكی داخراو ناوبردووە. ماركس مێژوو بە پێشكەوتنی ناچاری دەناسێ كە لە كۆمۆنی سەرەتاییەوە بەرەو پێكهاتنی چینی ئابووری و جەنگی چینایەتی دەچێت و بەسەركەوتنی چینی پرۆلیتاریا و هێنانەدی كۆمەڵگای بێ چینی جیهانی خاوەنی تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو بە ئاكام دەگات. كامۆ گاڵتەی بەم لێكۆڵینەوەیە دێت و بڕوای بەوەیە كە ئەمە هەوڵێكە بۆ سازدانەوەی دیدگای مەسیحی دەربارەی مێژوو، بەڵام بەشێوەی نائایینی و دەنووسێ: “ئەركی پرۆلیتاریا ئەوەیە كە: بەدەست هێنانی شكۆی تەواوە لە زەلیلی تەواو،ئەمەش تەنها بە ڕەنج و خەیاتی خۆی، واتە هەمان مەسیحە لە باڵای مرۆڤدا”ل105.هەڵبەت گاڵتە ناتوانێت جێگای فەلسەفە بگرێتەوە،بەڵام كامۆ باسی زیاتری هەیە،و ڕەخنەی ئەو بۆ ماركس سێ شێوەی سەرەكی هەیە.
یەكەمین ڕەخنەی كامۆ لە ماركس ئەوەیە كە شێوازەكانی تێكەڵ دەكات،و بە بڕوای كامۆ، ماركس لە لیكۆڵینەوەی زانستی بۆ شیكردنەوی كاركردی سەرمایەداری سوود لە لۆجیكی دیالەكتیكی بۆ ڕۆشنكردنەوەی مێژوو وەردەگرێت و ئەو پێشبینیە بەكاردەهێنێ كە كۆتایی مێژوو دێت(سەرنج بدەن كە مەبەست لە كۆتایی مێژوو كۆتایی دابەشبوونی چینایەتیە، نەك ئاخێزیان) و هەموو كێشەكان چارە دەبن. كامۆ دەڵێ: ئەگەر بەڕاستی مێَژوو دیالەكتیكی یە،بۆیە دەبێت ئەم كاروانە دیالەكتیكی یە بەردەوام بكات، بەڵام ماركسی پێشبین و پەیامبەر ئەمە نەفی دەكاتەوە. كاتێك پێشبینیەكانی ماركس هەڵە دەبن، ماركس و جێ نشینەكانی زیاتر و زیاترپێ دادەگرن لەسەر بەهەشتی سەرزەمینی بەڵێندراو.
ڕەخنەی دووەمی كامۆ لە ماركس، ڕەخنەیە لە دیترمینیزمی ئابووری،كامۆ دەڵێ:”دیترمینیزمی پەتی لە خودی خۆیدا وڕێنەیە”چونكە ئەگەر درۆ نەبوایە،تەنها یەك دەربڕینی پێویست پسەند بوو بۆ ئەوەی كە ئاكامێك بە ئاكامێكی دیكە بگەین و لە كۆتاییدا حەقیقەتی تەواو بەدەست بێنن، بەڵام ئەم زنجیرەیە لە ئەنجامەكان هەرگیز كەشف ناكرێن.ئەم بەڵگانەی كامۆ لاوازن، بەڵام جارێكی دیكە نیشانمان دەدات كە ئەو لە ناسین و تێگەیشتنی پرسەكانی جەبر(ناچاری) و (سەرپشكی(اختیار) بێتوانایە.
ڕەخنەی سێهەمی كامۆ لە ماركس، ڕەخنەیە لە ڕیاكاریی ئەخلاقیی ئەو. ماركس لەلایەك ڕەخنە و گاڵتەی دێت بەو كەسانەی كە دەخوازن لە جیاتی كەتواری ئابووری، بنەماكانی ئەخلاق بكەنە سەرمەشقی كاریان و لەلایەكی دیكەش كۆمەڵگای بێ چین دەكاتە ئەو ئامانجەی كە پاساوی هەموو ئەو هۆكارانە دەدات بۆ هەرچی زووتر بەدیهێنانی. كامۆ دەڵێ ئامانجی مێژوویی وەكو ئامانجی ئەخلاقی نیە. ئەگەر بخوازین كە تێپەڕبوونی ڕەوشێك یان هەلومەرجێك لە ئایندەدا خێراتر بكەین،پەیوەندی بەوەیە كە دەبێت ئەو هەلومەرجە باش بێت و ئەمەش پێویستی بە بنەمای بایەخانەی سەربەخۆیە. یەكسانی نێوان هاوڵاتیان لە كۆمەڵگای بێ چیندا نابێتە كارێكی باش،مەگەر ئەوەی كە یەكسانی لە خۆیدا پرسێكی باش بێت.دەنووسێ: “كۆتایی مێژوو بەهایەكی باڵا و تەواو نیە، بەڵكو بنەمایەكی دڵخوازی هەندێك كەسە كە لە هەمانكاتدا مەترسی داریشە”ل224.كامۆ لەدوای ماركس بە لینین دەگات و ئەو لنین بە”فەیلەسوفێكی مایە پووچ”دەزانێ كە گاڵتەی بە بنەمای ئەخلاقی دێ و تەنها بڕوای بە “شۆڕش و بەرژەوەندی”ە.ئەگەر چی باسی ستالین ناكات، بەڵام لە دەوڵەتی توتالیتاری دروستكراوی لینین و ستالین پەیگیرانە وێنای ناشیرین و خراپ باسدەكات و دڵنیامان دەكاتەوە كە ئەم دەوڵەتە پەیامەكەی تەنها كۆیلایەتی، ترس و هەژموونی جیهانییە. كامۆ بەتایبەتی بە زمانی زبر رەخنە لە ڕیاكاریی كۆمۆنیزمی شورەوی دەگرێت و دەنووسێ: “پەرجوی دیالەكتیكی هەر هەمان بڕیار و فەرمانە بۆ دیلكردنی رەهای ئازادی”.ل243. لەم پرسەشدا هێندەی لە كۆمۆنیزم رەخنە دەگرێت ئەوەندە لە فاشیزم رەخنەگر نیە.”فاشیزم بە شوێن دەسەڵات و باڵایی جەللادەوەیە بەدەستی جەللادان، بەڵام كۆمۆنیزم بە دەسەڵات گەیاندنی جەللادە لەلایەن قوربانیانەوە”ل247.وێڕای ئەمانەش كامۆ كۆمۆنیزمی شورەوی زیاتر دەخاتە بەر ڕەخنە و سەرزەنشتی دەكات چونكە “دەیەوێت بەهێزی پۆلیس و دادگا ڕووكەشەكان و تەكفیزەكانی ئەوە بسەلمێنێ كەهیچ مرۆڤایەتییەك بوونی نیە”.ل250.كۆمۆنیزمی مرۆڤ بە بەرهەمی هێزە ئابوورییەكانی دەزانێ و ئەو مامەڵەیە لەگەڵ مرۆڤدا كە ئیدی “سنوور، شایستەیی یان جوانیی هاوبەشی نێوان مرۆڤەكان”لە كۆمۆنیزمدا هیچ نرخێكی نیە.
ئەم ڕەخنەیە گرنگی تایبەتی هەیە،چونكە پێشەكیە بۆ پێشنیازەكانی كامۆ پشتیوانی لە ئەخلاق و ڕێگرتنیشە لەوەی كەیاخیبوون بەرەو خراپە و زۆرداری بچێت.هەتا نیوەی دەیەی 1940،كامۆ بڕوای وابوو كە لە جیهانی بێ خودا یان لە نەبوونی سیستمێكی سەروو سروشت كە شایستەیی بدات بە بابەتی بوونی بەها ئەخلاقییەكان، ئەخلاق شتێك نیە مەگەر هەندێ بیروباوەڕ و بۆچوون نەبێت. ئەزموونەكانی ئەو لە سەرهەڵدانی بەرگری فەرەنسا كامۆی گەیاندە ڕەحنەگرتن لە دیدگای نێهلیستی و ڕێنمایی بەرەو بیروباوەڕی ئەخلاقی.بەم لەكاتی نووسینی مرۆڤی یاخیدا بوو كە خۆی تەرخانكرد بۆ ئەوەی هەل و ئەگەرە جیاوازەكان بۆ سەلماندنی دیدگای ئەخلاقی هەڵبسەنگێنێ. ئەو پاساوانەی كە كامۆ پێشنیازی دەكردن، ناتەواو و شایانی ڕەخنەن، بەڵام بیركردنەوەی فەلسەفی هەنگاوێك بردە پێشەوە و بونیادێكی بەدەستهێنا بۆ پەیوەندیی نێوان بەها تایبەتەكان كە هەمیشە كامۆ بە سەرسامی باسی دەكردن، لەگەڵ نەخشەكانی ئەو بۆ كاری سیاسی. ئەم پاساودانە لەسەر بیروڕای نوێی كامۆ بونیادنرابوون لە زەمینەی سروشتی مرۆڤ،پەیوەندی و هاوكارییدا.
كامۆ لە مرۆڤی یاخیدا دەڵێت هەموو مرۆڤێكی خوازیاری ئازادی، شكۆ، جوانی و بەدەستهێنانی یەكێتی یە لە ژیانی خۆیدا. هەروەها دەڵێت كە ئەندازە، سنوور و میانڕەوی بنەما بونیادییەكانی سروشتی مرۆڤایەتی(مرۆڤ بوونی مرۆڤن). هەر لەو كتێبەدا دەنووسێ: لە مێژوودا، هەروەكو دەروونناسی یاخیبوون پاندۆلێكی بێ نیزامە كە لە كەوانەیەكی نارێكخراودا دەجووڵێتەوە، چونكە دەیەوێت بە ڕاستترین و تەواوترین ریتم بجووڵێتەوە. بەڵام بێ نەزمی یاخیبوون رەها نیە: لە دەوری یەك تەوەر دەجوڵێ. یاخیبوون لە هەمانكاتدا كە نیشانەی سروشتی هاوبەشی نێوان مرۆڤەكانە، سنوور و ئەندازەیەكیش دەخاتە ڕوو كە سەرچاوەكەشی لە سروشتدایە”.ل294،شێوەكانی ژیان و سیستمەكانی سیاسی لە مەحەك ئەدەن و ئەزمونیان دەكەن، بەڵام ژمارەیەكی زۆر بچوكتری بەهاكان كە مرۆڤ بە مرۆڤایەتی خۆی دەگەیەنێ، دەكاتە پرسێكی گرنگتر. كاتێك كە تاكەكان – لە ژیانی تایبەتی یان لە سیاسەتدا- زۆر لەوە دوور دەكەونەوە كە بەشێكە لە پێویستییەكانی سروشتی هاوبەشی مرۆیی، لە ئاكامدا بەهرەكانی ژیانیش كەمتر دەكەنەوە.لە پێناوی ئەوەی كە بەهرەی ژیان زیاتر بكەین دەبێت ئازادی، شكۆ، جوانی و هەلەكانی ژیان(بەتایبەتی كاتی بێكاری) لە پێناوی یەكبووندا زیاتر بكەین، نەك ڕێگایان لێ بگرین.
كامۆ بۆ نیشاندانی پەیامە كۆمەڵایەتی و سیاسیەكانی ئەم دیدگایە، گرنگی دەدات بە پرسی پەیوەندی و هاوكاری و دەڵێت كلیلی رەفتاری ئەخلاقی”دووبارە ناساندنەوەی هەستی هاوبەشە بۆ چارەنووسی هاوبەش و پەیوەندیی مرۆڤەكان لەگەڵ یەك”.ل283. لە ڕاستیدا كامو ئەوە دڵنیا دەكاتەوە كە هەر دامەزراوەیەك یان كارێك رێگر بێت لە تێگەیشتنی خەڵك لەیەك و رێگر بێت لە پەیوەندییەكان دەبێتە دژی ژیان. كامۆ، لەوانەیە بە هۆی پێشینەی رۆژنامەوانییەوە بووبێ كە دڵنیایی زیاتر دەكاتە سەر ئازادیی دەربڕین، راستگۆیی،و زمانی شەفاف. بەم سەبارەت بە یەكسانی لە بەرامبەر یاسا، مافە مەدەنییەكان، كاتی زانراوی زیندان و نەهێشتنی سزای مەرگ دڵنیامان دەكاتەوە. لە هەموو شت فراوانتر، رایدەگەیەنێ كۆمەڵگای وەفادار بۆ رۆحی یاخیبوون دەبێت دژایەتی بەندایەتی،درۆ و ترس بكات.
هەڵبەت كامۆ باسی ئەوەش دەكات كە هیچ كۆمەڵگایەك ناتوانێ بە تەواوی خراپە لەناو بەرێت.”مناڵان تەنانەت لە كۆمەڵگا باشەكانیشدا هەر ناعادلانە دەمرن.مرۆڤ تەنانەت بە مەزنترین هەوڵیش تەنها دەتوانێ كەمكردنەوەی ژمارەی رەنج و ئازار لە جیهاندا بەدەست بهێنێ.”ل303. بۆیە دەبێت ئامادە بین بۆ خەبات لە دژی خراپە و زۆرداری ئەگەر نا ئەم خەباتە بە لە دەستدانی بێ گوناهیشمان بێت .سەرەنجام، سەردەمێك دێتە پێش كە تەنانەت ڕاست بیروباوەڕترین یاخیش نەتوانێت نەكوژی یان هاوبەشی كوشتن نەبێت.لە ئاكامدا تەنها كارێك كە بكرێت ئەوەیە كە”هەوڵبدات هەل و ئەگەری كوشتن كەم بكاتەوە و سەرسەختانە زنجیرەكانی كوشتن كە بەندیانكردووە بەرەو رووناكی بكێشێ(واتە ئاشكرایان بكات)،و ئەگەر سەرەنجام خۆشی بكوژێ، یان مەرگ پەسند بكات.”ل243.
ئەم پیشنیازەی كامۆ كە كوشتنی پاساودراو دەبێت بە خۆكوشتن هەقی بكرێتەوە، لەوانەیە نامۆترین ئەندێشە بێت لە مرۆڤی یاخیدا، بەڵام شایانی تێگەیشتنە. مرۆڤە ئەخلاقییەكان هەندێك جار خۆیان لە رەوشێكدا دەبینن كە دەبێت لە نێوان دوو خراپەدا، خراپەیەكی كەمتر هەڵببژێرن. بۆ نموونە ئەندامانی بزاڤی بەرخودانی فەرەنسا كە بە تەقاندنەوەی شەمەندەفەرەكان بەرامبەر نازییەكان دەجەنگان، هەندێك جار خەڵكی بێ تاوانیشیان دەكوشت. بەڵام ئەم پرسە لەوەدا شایانی تێگەیشتنە كە ئەو بزاڤانی شەمەندەفەرەكانیان دەتەقانەوە و سەرەڕای كە كارێكی ئەخلاقییان لە دژی زۆرداری ئەنجامداوە، بەڵام مەرگی خەڵكی بێ گوناه هەستی گوناهبارییان كردووە . زۆربەی فەیلەسوفانی ئەخلاق لەنێوان هەستی گوناهباری و گوناهكار بوون جیاوازی دەكەن و دەڵێن ئەگەر كاری راست بكەیت گوناهبار نیت، تەنانەت ئەگەر بەشێك لە ئاكامەكان كارەكەت هەستی گوناهی تێدا بێت.
بۆچی كامۆ ئەم جیاوازییەی پەسند نەكرد؟ بەبڕوای من لەبەر دوو بەڵگە. یەكەمیان ئەوەی كە كامۆ كاتێك بە پرسی ئەخلاقی كوشتن گەیشت لەنێوان دوو هەڵوێستی ئاكامگەرا و پێویستیناسانەدا گیری كردبوو. (ئاكامگەرایان ڕاستی و دروستی هەر كارێك بەهۆی ئەنجامەكانی ئەو كارەوە دادوەری دەكەن، بەڵام پێویستیناسان بڕوایان وایە كە هەندێك كار هەمیشە ڕاستن یان هەمیشە هەڵەن).بەشێوەیەكی گشتی كامۆ ئاكامگەرابوو، بەڵام بێزاریی ئەو لە كوشتن هێندە بەهێز بوو كە بەرەو ئەو بیروباوەڕە بچێت كە كوشتن هەمیشە هەڵەیە. دووەم، بڕوا و خەریكبوونی كامۆ بە مەسیحیەت، وێڕای بێ مەیلی بڕوابوونی بە خودا یان ژیانی دوای مردن، وای لەو كردبوو كە پرسە توندەكانی ئەخلاق لەسەر بنەمای ئامۆژگاری و كەفارەت و تۆبە بناسێت.
سەرچاوە: ریچارد كامبر، فلسفەی كامو، ترجمەی خشایار دیهیمی.
انتشارات گرح نو،چاپ دوم 1378،ل ل 175-193.
ریچارد كامبەر
لەفارسیەوە: ئەكرەمی میهرداد
