زمانی دایکی ! / ڕەشاد – مستەفا سوڵتانی

مرۆڤێک کە زمانی دایکی نەزانێت وەک هەڵۆی باڵکراو وایە.

میلان کوندیرا دەڵێت : یەکەم هەنگاو بۆ لە ناو بردنی نەتەوەیەک سڕینەوەی زمانەکەیەتی .

کۆدەکانی سیستەمی بیرکردنەوە و مێشکی تاکی کورد، بۆ زمانی داگیرکاران داڕێژراوە و کۆک و ئامادیە .

لە کابرایەکی چەکیان پرسیوە ، ئایا ئێوە و سلڤاکیا بران یا دۆستن ؟ وڵامی داوەتەوە : براین . چونکوو مرۆڤ خۆی دۆستی خۆی هەڵدەبژیری ، بەڵام برا بەدەست خۆت نیە .  نەتەوەی کوردیش ، وەها ئەنجن ئەنجن و دابەش کراوە ،کە بەدەس خۆمان نیە و براین .  شوینیزمی تۆخ ودەسەڵاتەکانی پیشوو وەک ڕەزا شا و مستەفا کەمال لە ساڵی ١٩٤٥ بەم لاوە زمانی کوردیان بەرەو پوان و داڕزان برد .  ڕاستەوخۆ سووکایەتیان بە فەرهەنگ و کولتورو خوێنەری کورد کردوە و هاوکات زمانی کوردیان ئەتک کرد . شێوەی دیالکتی سۆرانی یەک دوو خاڵی لاوازی فونتێکی هەیە . شێوەی دیالکتی  کرمانجی  هەشت فونیتیکی ناتەواوە و هیشتا  نیشانە بۆ دەنگەکانی ( ئە ، ح ، ع،  غ ، ڵ ، ڕ ، وێ ) دانەنراوە . هەر بۆیە ڕووناکبیرانی باکوور ئەدەبی کلاسیکی مەلای جەزیری ، ئەحمەدی خانی و فەقێی تەیران بە باشی ناناسن .  زمانی کوردی وەک زمانی ڕووسی فونیتیکە و بەو جۆرەی کە قسەی پێدەکرێت هەر وایش دێتە سەر کاغەز و دەنوسرێت . ئەلف و بێ کوردی  هەموار و چاکسازی  بۆ کراوە و لە ڕۆژهەڵاتی ، یەکێک لە هەموارترین ئەلف و بێ کانە . ئەگەرچی لە لایەن نەتەوەکانی تورک ،کورد ، عەرەب، تورکەمەن و بەلوچەوە پێنج سەد ساڵە خزمەتی زمانی فارسی دەکرێت ، بەڵام ئەو گیر و کۆسپە  لە زمانی فارسیدا هەیە لە زمانی کوردیدا هەرگیز نیە .  زمانی فارسی خاوەنی پیتی ڤێ  نیە . من شارەزای زمانی عەرەبی و تورکی نیم ، بیستومە زمانی عەربیش کۆسپ و گرفتی کەم نیە و تەنیا خۆێندەواری ئاستی باڵا دەتوانن ئیملای دروستی زمانی عەرەبی بنوسن .و زمانی تورکیش بەتایبەت  لە زمانەکانی تری ڕۆژهەڵات وشەی زۆری قەرز کردووە و ، ئاسیمیلەی کردووە . لە سەر بنەمای و بنچینەی زمانەوانی و پێوەرە زانستیەکان زمانی کوردی ستانداردە و خاوەنی ٣٣ و یا ٣٤ پیتە  .  کرمانجی و سۆرانی دوو دیالکتی زمانی کوردین، بۆیە  هەرگیز نەتەوەی کورد دوو زمانی ستانداردی پێویست نیە . مێژووی زمانی کوردی هاوار دەکات کە لە ناو سێ دیالکتی گۆرانی ، کرمانجی و سۆرانی مەجال و دەرفەت بۆ گەشە و پیشکەوتنی دیالکتی سۆرانی ڕەخساوە و پێدەچێت پێڤاژەی زمانی ستانداردی تێپەڕاندووە و نیشانەی بۆ بزوێنەکان داناوە . و هەرکەسێک سەربەستە کە بە  زاراوە ودیالکتی ناوچە و هەرێمی خۆی ، هەستەکانی خۆی دەربڕێت وقسە بکات .

لە حاڵیکدا لە زمانی فارسی و عەرەبی سەر و بۆر هەرگیز ناتوانی دەوری بزوێنەکانی کوردیان هەبێت . کوردستان دەتوانی وەک وڵاتانی تر لە دیالکتە دەوڵەمەندەکانی وەک گەنجینەی زمان کەڵک وەر گرێت . لە یونان و نیڕویژ دووزمانیان هەیە .  ئیهانە و سوکایەتی بە دیالکتەکان دەمارگرژی ناوچەیی دەسەلمێنێت  . بە هەڵسەنگاندن و پێوانە  عیلمی و زانستیەکان ، هیچ دیالکتیک لە هیچ دیالکتیکی تر چاک تر نیە .  بۆ ئاگاداری و وەک بەڵگەیەکی مێژوویی دوازدە لە سەدی  بەرهەمە کوردیەکان بە دیالکتی کرمانجی نوسراون .

لە وڵاتی عێراق دووزمانی سەرەکی، کوردی و عەرەبی بوون . لە زانستگای بەغدا ، بەشی زمانی کوردی کرایەوە  و سیا ساڵەکانی  ١٩٦٣-١٩٦٦  زمانی کوردی ملی شکا و گەشەی بەرچاوی نەکرد . لە بزووتنەوەی باشوری کوردستان تا  ئەو کاتەی بزووتنەوەکە  هەرەسی هێنا یانی سالی ١٩٧٥ زاینی زمانی فەرمی دەزگاکانی شۆڕش کوردی بووە .

 باشوری کوردستان :

هیشتا ئاکادیمیایەکی زانستیانەی  زمانی کوردی دانەمەزراوە . ئەگەریش  ئوڕگانێک بەو ناوە هەبێت لە داهۆڵ دەچێت . کۆڕی زانیاری کورد لە زمانی بەعسدا ، لە بەستێنی گەشەی زمانی کوردی  پێشڕەو تر و کاراتر بووە .  لە باشوری کوردستان ناوی مانگە کوردیەکان کە لە گەڵ سروشت و جیولۆژی ولاتی کوردستان گونجاوە بە کار ناهێنن و لە باتی ناوی مانگە ڕۆمییەکان وەک: ئەیلول ،کانون ، شوبات، ئاب ، تشرین  و نیسان بەکار دێنن . ئەگەر چی زمانی کوردی لە باشور بەهیمەت و بەرخودان و خەباتی دەیان ساڵای شارۆمەندانی باشوور ڕەسمی بووە و خوێندراوە ، بەڵام ئیستاش و هەندی جار لە نوسراوەی نوسەرانیان کوردی ” سەقەت ” بەر چاو دەکەوێت .  لە ڕوانگەی پارلەمان و حکومەتی هەرێمەوە نرخی   زمانی زگماکی لە ئاستێکی زۆر نزمدایە  و لەو بوارەشدا هەستی نەتەوییان کوشتوە  و تەنیا پشتیوانی لە دیواری حیزبی و سکتاریزم دەکەن. دەسەڵاتی باشوری کوردستان لە بوار و کاناڵی ترسناکی گەندەڵی و تاوان  تێپەر بوە و تێپەڕ دەبێت . پڕۆسەی گەندەڵی وپەتای  بەرخۆریزم *   لە سەر گەشەی زمانی کوردی کاردانەوەی نیگەتیڤی هەبوە  . شاکار و  کتێبی فارسی جار و بار  لە باشوری کوردستان تەرجومە کراوەتەوە، کە لە گواستنەوە و تەرجومەی دیاردەکان ، ئەمانەت داری نە کراوە و هەڵەکان سەر لە ئاسمان دەکوتن . لە باتی تەرجومەی ئەدەبیات وشاکارەکانی جیهانی ،  لە پێناو تەرجومەی کتێبی بێ ناوەڕۆکی فارسی ملی  خۆیان بۆ دەشکێنن . سەرجەم شارۆمەندانی باشور لە بواری  خوێندن و نوسینی زمانی کوردی متمانەیان بە خۆیان لە ئاستێکی  فرە بەرزدایە و بە نیسبەت پارچەکانی تری کوردستان ، شیاوی قەدرزانین و ڕیزی فراوانن .

ڕۆژهەڵاتی کوردستان :

بارو دۆخی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ،  بەنیسبەت باشورەوەجیاوازی مێژوویی هەبوە . لە کاتی کۆماری کوردستان لە مەهاباد ، زمانی کوردی گەشەی خێرای کرد و تۆێژێک لە خویندەوارانی کوردی زان ، ئەندێشە و چۆڕاوەی بیر و فیکریان ، لە گۆڤارەکان و ڕۆژنامەکان و کتێبەکاندا  وەک  گەنجیە وبژاردەی زمانی کوردی لە مێژوودا تۆمار کراون . گەنجینەی گرانبەهای دەورانی کۆماری کوردستان لە مەهاباد ، نوسراوە کوریەکانن کە لە مێژووی خوێناوی گەلی کورد ئارشیو کراون .ناوی مانگەکان بە کوردی  ، لە نوسراوەکاندا بەکار دێت و لە ناوی مانگە فارسی و ڕؤمیەکان  خۆیان دەپارێزن . بەگشتی ئەو متمانە کە پێویستە بۆ خوێندن و نوسینی زمانی کوردی هەبێت لە رؤژهەڵاتی کوردستان  ئاستێکی بەرزی نیە وکز و لاوازە. وەک بیرەوەری ، کاتێک  بزووتنەوەی ڕۆژهەڵات  لە باشور گیرسایەوە . حیزبی دیموکرات و کۆمەڵە هێزی خۆیان لە ئوردووگاکان دامەزراند . لە بیرمە کۆمەڵە ، کورسێکی بۆ کادیرەکان بە ناوی ” مەدرەسەی حیزبی ئوکتوبر ” کردەوە .  نەودو نۆ٩٩ لە سەدی کادیرەکان کورد بوون و  لە ناو ڕەنجدەرانی کوردا کاری سیاسیان دەکرد .  تەبلیغ و پروپاگاندەیان لە ناو ڕەنجدەرانی کوردستان  تەنیا بە زمانی کوردی ئیمکانی هەبوو . ئەمما هێج وانەیەکیان بە زمانی کوردی  بۆ ئەو کادیرانە دانەنابوو . تاوانێک کە بەهیچ کلۆجێک پاساو نادرێت .بێگومان دیاردەی متمانە دەوری سەرەکی هەبوو و رێبەری کۆمەڵە متمانەیان بە خۆیان نەبوو کە کاردانەوەی  ڕووخێنەری لە سەر خوێندن و فێر بوونی زمانی کوردی  دانابوو و  وزمانی فارسی گرینگ تر چاوی لێدەکرا . تا ئەو ئاستە من ئاگادارم و جێگای شانازیە ئیستا لە شارەکانی  سنە ،مەریوان ،بۆکان و سەقز کۆڕ و کۆمەڵی کوردی زان و فیداکار خوێندنی زمانی کوردیان ، دڵسۆزانە دەس پێکردووە و ئەم پڕۆسەیە خۆی لە خەباتێکی مەدەنیدا تەرجومە دەکاتەوە . و توێژێکی بەر بڵاو لە گەنجانی کوڕ و کەنیشک فێری زمانی کوردی کراون .

ڕۆژئاوای کوردستان :

خوێندنی و فێر بوونی  زمانی کوردی لە ڕۆژئاوای کوردستان گەشەی بەرچاوی کردووە و  دوور لە چاوەڕوانی بوو . بەرخودان و خەباتی پارتیزانەکان و شارۆمەندانی ڕۆژئاوای کوردستان تەنیا بە هەڵسوڕانی نیزامی و شەڕی چەکدارانە دژی داگیرکاران و کۆنەپارێزان بەرتەسک نەبوەتەوە . لەپاڵ بەرخودان و خەباتی عەسکری . خەباتی مەدەنی و شارەستانیش  گەشەی کردووە وبەردوامە و وەک کولتوری پێشکەوتوو جێ کەوتوە . سیستەمی مودێرن و هەڵکەوتووی ” کانتونەکان” لە هەموو جمەگەکانی کۆمەڵگا ئاژین بووە . ئەو سیستەمە یانی ” کنفدرالیزمی دیموکراتیک ” لە گەڵ بارودۆخ و بواری کۆمەڵایەتی چین و توێژەکان و پێکهاتە ڕەنگاوڕەنگەکان گونجاوە و سازگارە . چونکو دەروازەکانی ئوڕگانی کانتون بۆ هەر کەسێک بە هەر بیر و باوەڕ و ئاین و ئاین زاکان ، ڕەنگی پیست ، زمان زگماگی ونیژادوە  کراوەیە . ئەم ئورگانە دیموکراتێکە وەک گلینەی چاو لە لایەن هاووڵاتیانەوە پارێزگاری لێ  دەکرێت و لە سەر بناغەی مافی “تاک ”  دامەزراوە . هیچ چەشنە هەڵاواردن و دیاردەی پیس و گڵاوی حیزبایەتی و سانسورێک بە سەر ڕەوتی کۆمەڵایەتی و مرۆڤدۆستانە و ڕادیکاڵی  کانتونەکاندا زاڵ نیە . مرۆڤ لە یەکەمین هەڵسەنگاندنەکانی سەری سوڕ دەمێنێت ، کە خویندن و فێربوونی زمانی کوردی  ولە کورت ترین ماوەدا تا ئەو ئاستە دڵخۆشکەرە و گەشەی کردووە و جێ کەوتوە . ئەلبەت بۆ شارۆمەندانێک کە زمانی زگماکیان کوردی نیە و بە زمانی ئاشوری ، کلدانی و عەرەبی ئاخافتن دەکەن، خوێندنی  بە زمانی کەمینەکان ئازادە و حورمەتی فراوانیان لێ دەگێرێت . ئەوەی جێگای ڕێز و پێزانینە کە خەباتکاران چاوەڕوانی ئاڵ و گؤڕە بنەرەتیەکانی کۆمەلگا نین . هەر لە ئیستاوە ،بەرنامەی داڕێژراو و پلاتفورمی لۆژیکیان بەمەبەستی چارەسەر کردنی گرفتەکانی  ژینگە و زمانی زگماگی بەدەستەوە گرتوە  و لەو بورانەدا فرە سەرکەوتوون . تەنانەت  دەسکەوتەکانی  شارۆمەندانی ڕۆژئاوای کوردستان لە لایەن ماسمێدیای جیهانیەوە  بڵاو کراوەتەوەە .   گرێنگ ترین دەسکەوتی مێژوویی کە لە ڕۆژئاوای کوردستان ، بەدەس هاتوە “بەرابەری ژنان و پیاوان” لە بوارە جیاوازەکانی کۆمەڵگایە .  نمونە وامان و  بە تایبەت لە سیستەمی  حکومە تە دەڕندە و دیکتاتوەرکانی ناوچەکەدا بەرچاو ناکەوێت . هەنگاو بە هەنگاو  مەیدانی ڕمبازێنی پیاوسالاری  بەرتەسک دەبێتەوە و بەرەو هەڵدێر ملی ناوە و هێواش هێواش ، کولتوری کۆنی  پیاوسالاری  بەرەو نەمان دەچێت . کچان و ژنان  وەک ئالترناتیڤی شیاو  بۆ ئیدارە و بەڕێوە بردنی کۆمەڵگا دەوری  پێشڕەویان هەیە .

باکوری کوردستان :

لە کۆنەوە  هەلسوڕانی فەرهەنگی و کولتوری شارۆمەندانی باکور و خوێندنی زمانی زگماکی بە شێوە و خەتی لاتین دەستی پێکردووە . ڕووناکبیرانی تاراوگە و ئوروپا لەم بەستێنەدا یارمەتی زۆریان داوە .  بەرهەمە کانیان ڕوو لە زیاد بوون و گەشەیە . بزووتنەوەیەکی جەماوەری و سەرشەقام و مەدەنی لە باکور ، پوتانسیل و زەرفیەت و قورسایی خۆی  بە هەزاران شێوە پیشان دا. کۆنەپارێزان و حکومەتی فاشیستی تورکیا ئەو زەرفیەت و پوتانسیلەی لە بار برد . بزووتنەوەکە لە پێڤاژەی خەباتی مەدەنی و سەرکەوتوانەی خۆیدا ، تا ئاستیکی باڵا  تووشی قەیران هات و گەلی کورد لەو ئامێرە پڕ دەسکەوتە مەحرووم کرا .  پیلان و کردەوەی فاشیستی و داسەپاندنی دیکتاتوری و گرتن و زیندانی و کوشتاری هەر ڕۆژەی خەباتکاران ، لە سەر ڕەوتی خەباتەکە کاردانەوەی فرە نیگەتیڤی هەبوو و ڕێبەرانی راستەقینەی ئەو بزووتنەوەیە گیران و توندی زیندان کران . و بزووتنەوەی جەماوەری و خەباتی سەرشەقام لە نەبوونی ڕێبەریانی کاریزما، بەرە بەرە توشی پاشەکشە هات. وشارۆمەندانی باکوری کوردستان بۆ ئەو دیاردەیە  فیداکاری وخوێنی زۆریان پێشکەش کرد . دەبوا  خەباتی مەدەنی و شارستانی وئەو ئامێرە هەستیارە ، بە توندی بە دەستەوە گیرابا و  نرخی گرانبەهای هەست کرابا . ئەگەرچی تلەڤیزیونی حکومەتی بەرنامەی داڕێژراوی بە دیالکتی کرمانجی داناوە ، ئەمما ناوەڕۆکی بەرنامەکان شوینیستی و تۆخ و مێش شوردنەوە و شەریعەتدان  بە سیستەمی کمالیزمی ئیسلامیە .

* بەمەبەستی  کامیل تر کردنی باسەکە ، بە هەر شێوەیەک دەتوانن  سپاسبژێر وچاوەڕوانی  یارمەتیتانم و و لە بیر جیاوازەکان بە حورمەتەوە پێشوازی گەرم دەکەم .

نۆزدەی فوریەی ٢٠١٩

*            *           *          *             *

بەرخۆریزم : ئەمرۆ لە ئاستی دونیادا بووە بە هەڕەشەیەکی مەترسیدار لە سەر تەندروستی ژینگە و کورەی زەوی . باشوری کوردستان بەرخۆرترین کۆمەڵگای ناوچەکەیە ،چونکوو ئەوەی دەیخوات خۆی بەرهەمی ناهێنێت و ئەوەشی بەکاری دێنێت لە جێگای ترەوە دەیهێنێت . هەموو دەرمان و خواردنە کات بەسەر چوەکانی تورکیا و ئێران ، لە باشور دەفرۆشرین .

 

سەرچاوەکان : کوردی

١- سەبارەت بە پرسی میللی لە کوردستان ،سەرجەم دیالۆگەکان و باسەکان لە زانستگای تورینتۆی کانادا –  دوکتور ئەمیری حەسەنپوور .

٢- زمانی کوردی لە ئاستانەی سەردەمێکی تازەدا  و دەرزیئاژن .  فەرهاد شاکەلی ، سوید زانستگای ئوپسالا و جیهانی ڕۆمان

٣- زمان ئەدەب و ناسنامە ، گێرانەوە ناسی  دوکتور هاشم ئەحمەدزادە ، زانستگای ئوپسالا

٤- ناسنامەی زمانی کوردی : بەرگی یەکەم ، بەرگی دووەم و بەرگی سێیەم .    فازل ئوسولیان

 

سەرچاوەی فارسی:

١. انقلاب  رۆژآوا مایکل نپ ، آنیا فلخ و ارکان آیوبوگا، مترجم مراد عظیمی

2- Prickimg with a needle .Ferhad Shakali

3´- Language , literature and identity .Dr Hashem Ahmadzadeh

3- Narratology.Dr Hashem Ahmadzadeh

Persian 1- Revolution in Rojava , Michael knapp, Anja flach and Ercan  Ayboga , translated by, Morad azimi